Незгоден изборен тест за иранските владетели по смртта на Раиси

Со децении, иранските лидери можеа да посочат на високиот одѕив на гласачите на нивните избори како доказ за легитимноста на политичкиот систем на Исламската Република. Но, бидејќи одѕивот на гласачите опадна во последниве години, изборите што сега ќе бидат обврзани да ги одржат по смртта на претседателот Ебрахим Раиси ќе го принудат политичкиот естаблишмент да донесе одлука што не сака да ја донесе.

Врховниот водач ајатолахот Али Хамнеи има две опции, од кои секоја носи ризици.

Тој би можел да се погрижи претседателските избори, за кои уставот мора да се одржат во рок од 50 дена по смртта на Раиси, да бидат отворени за сите, од тврдокорните до реформисти. Но, тоа ризикува конкурентни избори кои би можеле да ја одведат земјата во насока што тој не ја сака.

Или може да ја повтори својата стратегија на неодамнешните избори и да ги блокира не само реформските ривали, туку дури и умерените, лојални опозициски фигури. Тој избор може да го остави да се соочи со срам поради уште помал одѕив на гласачите, потег што би се протолкувал како жесток прекор на неговата сѐ поавторитарна држава.

Излезноста на гласачите во Иран е на надолна траекторија во последните неколку години. Во 2016 година, повеќе од 60% од гласачите во земјата учествуваа на парламентарните избори. До 2020 година, бројката беше 42%. Официјалните лица ветија дека резултатот овој март ќе биде повисок – наместо тоа, дојде на нешто под 41%.

Само една недела пред смртта на Раиси, последниот круг од парламентарните избори во Техеран, главниот град, собра само 8% од потенцијалните гласови – неверојатна бројка во земја каде што Хамнеи некогаш се потсмеваше на западните демократии за излезност на гласачите од 30% до 40%.

„На Хамнеи му беше укажана златна можност лесно, на начин што ќе го спаси лицето, да им дозволи на луѓето да влезат во политичкиот процес – ако одлучи да ја искористи оваа шанса“, вели Мохамад Али Шабани, ирански политички аналитичар и уредник на „Амвај“, независен медиум за вести. „За жал, она што се случи во последните неколку години покажува дека тој нема да тргне по тој пат.

Иран е теократија со паралелен систем на управување во кој избраните тела се надгледувани од назначени совети. За клучните државни политики за нуклеарни, воени и надворешни работи одлучуваат Хамнеи и Врховниот совет за национална безбедност, додека Револуционерната гарда го зголемува своето влијание врз економијата и политиката.

Улогата на претседателот е поограничена на внатрешната политика и економските прашања, но сепак е влијателна позиција.

Изборите, исто така, остануваат важен лакмус тест за јавното расположение. Нискиот одѕив во последниве години се смета за јасен знак за влошеното расположение кон свештениците и политичкиот естаблишмент кој станува сè потврдокорен и конзервативен.

„За режимот, оваа дистанца – ова одвојување меѓу државата и општеството – е сериозен проблем“, рече Санам Вакил, директор на програмата за Блискиот Исток и Северна Африка во Чатам Хаус, тинк-тенк со седиште во Лондон. „Она што тие сакаат е да задржат конзервативно единство, но тешко е да се пополнат чевлите на Раиси“.

Раиси, свештеник кој со години работеше во судството и беше вклучен во некои од најбруталните акти на репресија во историјата на земјата, беше верен лојалист на Хамнеи и неговиот светоглед.

Посветен поддржувач на религиозното владеење во Иран, Раиси долго време се сметаше за потенцијален наследник на врховниот водач – и покрај, или можеби поради, неговиот недостаток дека е насилна личност што би претставувала ризик за Хамнеи. Сега, без јасен кандидат за поддршка, Хамнеи може да се соочи со внатрешни борби во неговата конзервативна база.

„Раиси беше човек кој велеше ‘да’, а поентата беше неговата неимпресивност“, вели Араш Азизи, историчар кој се фокусира на Иран и предава на Универзитетот Клемсон во Јужна Каролина. „Политичкиот естаблишмент вклучува многу луѓе со сериозни финансиски и политички интереси. Ќе има натпревар за моќ“.

Кандидатите на кои им е дозволено да се кандидираат ќе бидат показател за тоа по каков тип на патека сака да оди врховниот лидер.

Мохамед Багер Галибаф, прагматичен технократ кој е претседател на парламентот и еден од вечните претседателски кандидати во земјата, најверојатно ќе се обиде да се кандидира. Но, неговиот настап во парламентот во последните години е оценет лошо, рече Азизи. Парламентот направи малку за да помогне во решавањето на економската криза во Иран, а Галибаф, и покрај тоа што се нарекува себеси застапник на сиромашните во Иран, привлече национален гнев во 2022 година поради извештаите дека неговото семејство отишло на шопинг во Турција.

Друг веројатен кандидат е Саед Џалили, поранешен борец на Револуционерната гарда кој стана преговарач за нуклеарно оружје и се смета за тврдокорен лојалист на Хамнеи. Неговата кандидатура нема да навестува добро за потенцијален досег до Западот, рече Азизи.

На сите неодамнешни избори во Иран, Хамнеи покажа дека е подготвен да ги уништи сите реформисти или дури и умерени кандидати кои се сметаат за лојална опозиција. Резултатите се јасни: во 2021 година, Раиси победи со најниска досега излезност на претседателски избори од 48 отсто. Спротивно на тоа, повеќе од 70 отсто од 56 милиони ирански граѓани со право на глас гласаа кога претседателот Хасан Рохани беше избран во 2017 година.

И засега, нема знаци дека политичкиот естаблишмент на Иран ќе го смени курсот.

„Тоа е систем кој се оддалечува од своите републикански корени и станува поавторитарен“, рече Вакил, додавајќи за Хамнеи: „Сè додека нему му е удобно со репресивната контрола, а елитата го одржува своето единство, не очекувајте да видите промена“.

Ели Геранмаје, иранска аналитичарка во Европскиот совет за надворешни односи, рече дека она што најверојатно ќе го одврати Хамнеи од проширување на трката е неговата желба за лидерство што може да обезбеди непречена и стабилна транзиција кога ќе се избере нов врховен лидер. Хамнеи има 85 години и е со слабо здравје.

Сепак, Хамнеи има подеднакво убедливи причини да размисли за отворање кон умерените. Под Раиси, земјата се соочи со низа драматични пресврти, при што економијата се влошува и невработеноста вртоглаво растеше. И насилната репресија на антивладините протести што избувнаа во 2021 година по смртта во притвор на млада жена обвинета за неправилно носење шамија остави голем дел од населението разочарано.

Иако изгледаше крајно неверојатно Хаменеи да го смени курсот, Геранмаје рече: „Системот во Иран има способност да се изненади самиот себе“.

Поранешниот претседател Махмуд Ахмадинеџад, иако познат тврдокорен, го изненади политичкиот естаблишмент со својата популистичка персона.

И Рухани, умерен во системот, изненади многумина со неговите обиди економски да се отвори кон Западот и успеа да постигне нуклеарен договор пред тој да биде отфрлен од претседателот Доналд Трамп.

Сепак, нема очигледни умерени играчи кои би се вклучиле во трката, па дури и да влезат, нема сигурност како јавноста би реагирала.

„Големо прашање е дали луѓето ќе излезат и ќе гласаат, бидејќи имаше толку силно разочарување“, рече Геранмаје.

И во земја чии лидери дојдоа на власт на грбот на народната револуција – и каде што антивладините протести веќе ја принудија владата да преземе репресивна реакција за да ги спречи – долгорочниот ризик е јасен, рече Шабани.

„Ако луѓето престанат да веруваат во промени преку гласачките кутии“, рече тој, „има само една друга опција“. (Њујорк тајмс)