Нееднаквост и демократија

Имаше многу недоумици за повлекувањето на демократијата и подемот на авторитаризмот во последниве години – и со добра причина. Од унгарскиот премиер Виктор Орбан до поранешниот бразилски претседател Жаир Болсонаро и поранешниот американски претседател Доналд Трамп, имаме сè поголем список на авторитаристи и потенцијални автократи кои канализираат необична форма на десничарски популизам. Иако ветуваат дека ќе ги заштитат обичните граѓани и ќе ги зачуваат долгогодишните национални вредности, тие спроведуваат политики што ги штитат моќните и ги руши долгогодишни норми – и нѐ оставаат нас останатите да се обидуваме да ја објасниме нивната привлечност.

Иако има многу објаснувања, едно што се издвојува е растот на нееднаквоста, проблем што произлегува од современиот неолиберален капитализам, кој исто така може да се поврзе на многу начини со ерозијата на демократијата. Економската нееднаквост неизбежно води до политичка нееднаквост, иако во различен степен во различни земји. Во земја како Соединетите Држави, која практично нема ограничувања за придонесите во кампањата, „едно лице, еден глас“ се претвори во „еден долар, еден глас“.

Оваа политичка нееднаквост се самозајакнува, што доведува до политики кои дополнително ја зацврстуваат економската нееднаквост. Даночните политики ги фаворизираат богатите, образовниот систем ги фаворизира веќе привилегираните, а несоодветно дизајнираната и спроведена антимонополска регулатива има тенденција да им даде слобода на корпорациите да натрупаат и да ја искористат пазарната моќ. Покрај тоа, бидејќи медиумите се доминирани од приватни компании во сопственост на плутократи како Руперт Мардок, голем дел од мејнстрим дискурсот има тенденција да ги зацврсти истите трендови. Така, на потрошувачите на вести одамна им е кажано дека оданочувањето на богатите му штети на економскиот раст, дека даноците на наследство се давачки за смрт, итн.

Во поново време, на традиционалните медиуми контролирани од супербогатите им се придружија компаниите за социјални медиуми контролирани од супербогатите, освен што вторите се уште помалку ограничени во ширењето дезинформации. Благодарение на делот 230 од Законот за пристојност на комуникациите од 1996 година, компаниите со седиште во САД не можат да бидат одговорни за содржини од трета страна сместени на нивните платформи – или за повеќето други социјални штети што ги предизвикуваат (не само на тинејџерките).

Во овој контекст на капитализам без одговорност, дали треба да бидеме изненадени што толку многу луѓе гледаат на растечката концентрација на богатство со сомнеж или што веруваат дека системот е наместен? Сеприсутното чувство дека демократијата донесе нефер резултати ја поткопа довербата во демократијата и доведе некои да заклучат дека алтернативните системи може да дадат подобри резултати.

Ова е стара дебата. Пред седумдесет и пет години, многумина се прашуваа дали демократиите можат да растат толку брзо како авторитарните режими. Сега, многумина го поставуваат истото прашање за тоа кој систем „испорачува“ поголема правичност. Сепак, оваа дебата се одвива во свет каде што многу богатите имаат алатки за да го обликуваат националното и глобалното размислување, понекогаш со отворени лаги („Изборите беа украдени!“ „Гласачките машини беа наместени!“ – лага што го чинеше „Фокс њус“ 787 милиони долари).

Еден од резултатите е продлабочувањето на поларизацијата, што го попречува функционирањето на демократијата – особено во земји како САД, со нивните избори на кои победникот зема сѐ. До моментот кога Трамп беше избран во 2016 година со малцинство гласови од народот, американската политика, која некогаш го фаворизираше решавањето на проблемите преку компромис, стана борба за моќ со ќелаво лице, боречки натпревар каде барем едната страна се чини верува дека не треба да има правила.

Кога поларизацијата станува толку претерана, честопати ќе изгледа како да се превисоки влоговите за да се признае нешто. Наместо да бараат заеднички јазик, оние кои се на власт ќе ги користат средствата што им се на располагање за да ги зацврстат своите позиции – како што републиканците отворено го направија преку „геримандеринг“ (политичка манипулација со границите на изборните единици со намера да се создаде предност за партија, група или социо-економска класа во изборната единица, заб.) и мерки за потиснување на излезноста на гласачите.

Демократиите најдобро функционираат кога воочените влогови не се ниту премногу ниски ниту превисоки (ако се премногу ниски, луѓето ќе чувствуваат мала потреба воопшто да учествуваат во демократскиот процес). Постојат можности за дизајнирање што можат да ги направат демократиите за да ги подобрат шансите за постигнување на оваа среќна средина. Парламентарните системи, на пример, поттикнуваат градење коалиции и честопати им даваат моќ на центристите, наместо на екстремистите. Задолжителното и рангираното гласање, исто така, се покажа дека помага во овој поглед, како и присуството на посветена, заштитена државна служба.

САД долго време се сметаат како демократски светилник. Иако отсекогаш постоело лицемерие – од Роналд Реган кој му даваше чувство на удобност на Аугусто Пиноче, до Џо Бајден кој не успеа да се дистанцира од Саудиска Арабија или да ја осуди антимуслиманската нетрпеливост на владата на индискиот премиер Нарендра Моди – Америка барем отелотворуваше заеднички збир на политички вредности.

Но, сега, економската и политичката нееднаквост станаа толку екстремни што многумина ја отфрлаат демократијата. Ова е плодна почва за авторитаризам, особено за видот на десничарскиот популизам што го претставуваат Трамп, Болсонаро и останатите. Но, таквите лидери покажаа дека немаат ниту еден од одговорите што ги бараат незадоволните гласачи. Напротив, политиките што тие ги спроведуваат кога ќе добијат власт само ги влошуваат работите.

Наместо да бараме алтернативи на друго место, треба да гледаме навнатре, во нашиот сопствен систем. Со правилни реформи, демократиите можат да станат поинклузивни, поодговорни за граѓаните и помалку одговорни на корпорациите и богатите поединци кои моментално ги држат конците. Но, спасувањето на нашата политика, исто така, ќе бара подеднакво драматични економски реформи. Можеме да почнеме правично да ја подобруваме благосостојбата на сите граѓани – и да го тргнеме ветерот од едрата на популистите – само кога ќе го оставиме неолибералниот капитализам зад нас и ќе направиме многу подобра работа во создавањето на заедничкиот просперитет што го признаваме.

(Џозеф Штиглиц, нобеловец по економија и професор на Универзитетот Колумбија е поранешен главен економист на Светска банка. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)