На Европскиот парламент му се случува „Скопјегејт“, Бугарија го враќа ударот?

Порталот „EUalive“ објави долг извештај за случувањата околу извештајот на Томас Вајц во Европскиот парламент, кој треба да биде разгледуван утре, а во кој се тврди дека „странска влада“, т.е. Македонија влијаела недозволиво на неговата содржина и дека тоа покренало бран обвинувања и реакции од бугарските европарламентарци и од Софија, па и барања за оставка на известувачот и повлекување на извештајот од процедура.

Причина е амандманот во кој стои „со почитување и признавање на македонскиот јазик и идентитет“, кој според текстот е дело на Вајц, иако во неговата верзија на извештајот, пред амандманите, немаше таков став, а европратениците можат да предложат што сакаат. Иако процесот на носење вакви резолуции во ЕП секогаш бил подложен на притисоци, случувањата околу извештајот очигледно ја разгневиле Софија која тргнала во жесток напад на известувачот Томас Вајц, спорејќи ја неговата неутралност во работата.  Еве интегрално како „EUlive“ ја опишуува атмосферата во Софија и во Брисел: 

„Кон крајот на 2022 година, скандалот ‘Катаргејт’ го потресе Европскиот парламент (ЕП), разоткривајќи корупција преку пликови полни со пари и поттикнувајќи ветувања за нова ера на транспарентност и интегритет. Сепак, до јуни 2025 година, се појави поинаква, но подеднакво штетна контроверзност – онаа што се заканува да го попречи проширувањето на ЕУ, да ја поткопа довербата во институциите и да ги разоткрие ранливостите во механизмите за надзор на ЕП. Овој пат, скандалот не се фокусира на личното збогатување, туку на суптилното, континуирано влијание на владата на трета земја: Северна Македонија.

Во срцето на оваа бура е австрискиот европратеник Томас Вајц од групата на Зелените/ЕФА, известувачот на ЕП за напредокот на пристапувањето на Северна Македонија. Она што започна како рутинска резолуција за усогласувањето на Северна Македонија со вредностите на ЕУ, се претвори во криза, при што бугарските парламентарци, повеќе европратеници и инсајдери го осудуваат процесот како ‘Катаргејт без пари’. Вајц е обвинет за координација со Скопјe за да се изготви едностран извештај, за прикривање на критични состаноци, за протекување на доверливи нацрти, за маргинализирање на спротивставените гласови и за неисполнување на својата должност како неутрален известувач.

Оваа истрага се потпира на обемни докази: Регистарот за транспарентност на ЕП, официјални документи, јавни изјави на премиерот на Северна Македонија, Христијан Мицкоски, независно известување од невладини организации и балкански медиуми и сопствените одговори на Вајц. Заедно, тие откриваат загрижувачки модел на злоупотреба на процедури и странско влијание што ја загрозува рамката за проширување на ЕУ и кредибилитетот на парламентот.

Улогата на известувачот на ЕП е јасна: да спроведува неутрално утврдување на фактите, да ги вклучува сите легитимни засегнати страни и да го зачувува институционалниот кредибилитет. Во контекст на пристапувањето на Северна Македонија во ЕУ, оваа улога е особено чувствителна, со оглед на тековните нерешени прашања на земјата со Бугарија околу историјата, идентитетот и правата на малцинствата. Консензусот на ЕУ од 2022 година за пристапниот пат на Северна Македонија воспостави деликатна рамнотежа, барајќи од Скопјe да се справи со овие прашања, додека ги унапредува реформите.

Сепак, Томас Вајц не успеа да го исполни овој мандат. Помеѓу ноември 2024 и мај 2025 година, тој одржа најмалку 31 состанок со македонски претставници, според Регистарот на транспарентност на ЕП. Ова не беа случајни ангажмани – тие вклучуваа високи министри, пратеници, партиски лидери, дипломати и кабинетот на премиерот, во просек речиси еден состанок неделно. Спротивно на тоа, ангажманот на Вајц со другата страна од спорот – Бугарија и заедницата што се идентификува како Бугари во Северна Македонија – беше практично непостоечка.

Само еден состанок беше одржан со претставници на бугарската влада во текот на шест месеци.
Ниту еден состанок не се одржа со заедниците што се идентификуваат како Бугари во Македонија. Ниту една консултација не се одржаа со жртви на етничко насилство или политички прогон. Над 40 амандмани што се однесуваат на антибугарските злосторства од омраза, културна репресија и тужби за SLAPP беа отфрлени од Вајц.

Ова исклучување е очигледно. Граѓаните кои се идентификуваат како Бугари во Северна Македонија се соочиле со добро документирана дискриминација, вклучувајќи говор на омраза, физички напади и политичко потиснување. Извештаите од бугарското Национално собрание и европратениците истакнуваат специфични инциденти: тепања, измислени гонења, забранети организации и системско заплашување. Сепак, Вајц ги отфрли овие загрижености, тврдејќи дека неговиот извештај вклучува ‘општи референци за говор на омраза и права на малцинствата’. Таквиот нејасен јазик не може да го замени решавањето на документираните прекршувања, а неговото одбивање да се ангажира со жртвите или нивните претставници.

Транспарентноста е камен-темелник на довербата во политички чувствителните процеси на ЕП, особено оние што вклучуваат странски влади. Сепак, справувањето на Вајц со извештајот за Северна Македонија е обележано со систематски недостаток на објавување. Од 20 мај 2025 година, Регистарот на транспарентност на ЕП покажа само пет состаноци поврзани со досието за Северна Македонија, сите датирани во декември 2024 година. Со оглед на интензитетот на ангажманот на Вајц со Скопјe, оваа реткост веднаш крена црвени знамиња.

Бугарските новинари и невладини организации дистрибуираа снимки од екранот од нецелосниот регистар, предизвикувајќи формални жалби од двајца известувачи во сенка до претседателката на ЕП, Роберта Мецола. Помеѓу 22 и 24 мај 2025 година, Вајц ретроактивно објави 26 дополнителни состаноци – задоцнета корекција што ги потврди сомневањата за прикривање. Некои од овие состаноци, вклучително и контактите на високо ниво со мисијата на Северна Македонија во ЕУ, беа евидентирани многу по задолжителниот рок од  три месеци за декларирање на ЕП, кршејќи ги правилата за транспарентност.

Вреди да се напомене дека во истиот период, Вајц внимателно ги објавуваше состаноците поврзани со неговата улога во земјоделството и руралниот развој, некои дури до мај 2025 година, додека состаноците поврзани со Северна Македонија од февруари до април останаа скриени. Оваа селективна транспарентност се чини дека укажува на намерен обид да се прикрие неговата координација со Скопјe, лишувајќи ги колегите европратеници, граѓанското општество и јавноста од критични информации за процесот на изготвување на извештајот. Времето на ретроактивните декларации е исто така карактеристично. Тие дојдоа само по јавното разоткривање, објавите во печатот и внатрешните поплаки, што укажува дека Вајц можеби дејствувал не од процедурален интегритет, туку од потреба да ублажи неуспешно прикривање.

Предвременото знаење на Скопјe: дипломатски скандал

Можеби најсериозниот аспект на овој скандал е доказот дека владата на Северна Македонија имала рано и детално знаење за содржината на извештајот, многу пред да завршат внатрешните разговори на ЕП. Премиерот Христијан Мицкоски даде повеќе јавни изјави во мај 2025 година, недели пред да биде финализиран нацртот, предвидувајќи со прецизност што ќе вклучува извештајот. Тој тврдеше дека во него ќе има четири референци за „македонскиот јазик и идентитет“ – многу чувствително прашање во контекст на приговорите на Бугарија – и го прослави ова како дипломатска победа.

Во тоа време, овие референци не се појавија во ниту еден јавен документ, а амандманите во кои се споменува „признавањето на македонскиот јазик и идентитет“ сè уште беа доверливи. Сепак, довербата на Мицкоски беше цврста. На 1 јуни тој отиде подалеку, наведувајќи во телевизиско интервју дека амандманот предложен од Бугарија за вметнување на зборот „присутна“ пред „бугарска заедница“ ќе пропадне – предвидување направено додека преговорите во ЕП беа во тек. Неговите изјави не беа шпекулативни; тие одразуваа пристап во реално време до еволуцијата на извештајот.

Вајц подоцна призна дека македонските актери ги виделе нацрт-компромисните амандмани, иако инсистираше дека не се направени никакви промени врз основа на нивните повратни информации. Самото ова признание е зачудувачко. Потврдува дека Македонија не само што била свесна за извештајот, туку имала директен увид во неговиот развој, поставувајќи прашања за тоа како е даден таков пристап и дали резултатите биле однапред координирани. Без разлика дали преку директни протекувања или посредници, земјата-кандидатка можела да го следи и предвиди процесот на ЕП замислен да биде независен и неутрален.

Импликациите се длабоки. Додека европратениците дебатираа зад затворени врати, Македонија веќе прогласи победа, ги информираше своите медиуми и ги обликуваше јавните наративи дома и во странство. Размислувањата на ЕП последователно станаа формалност, при што вистинската приказна се одвиваше во Скопје, а не во Брисел. Оваа асиметрија на информации има потенцијал да го поткопа интегритетот на законодавниот процес и сугерира ниво на странско влијание на кое ЕП очигледно е лошо опремен да се спротивстави.

Странско лобирање во парламентот

ЕП се гордее со заштитата на своите процеси од прекумерно странско влијание, но постапките на Вајц укажуваат на загрижувачка ерозија на овој принцип. Клучен момент се случи во мај 2025 година, кога делегација од осум пратеници од Северна Македонија го посети Брисел, што се совпадна со состанокот на известувачите во сенка за финализирање на извештајот. Оваа посета, планирана од февруари, не беше случајност. Вклучуваше приватни средби со Вајц и други европратеници, некои одржани само еден час пред почетокот на преговорите во сенка.

Времето беше многу несоодветно. На земја-кандидатка што беше предмет на преглед ѝ беше даден директен пристап до лобирање за време на најчувствителната фаза од изготвувањето на извештајот. Еден ден претходно, Вајц ја угости делегацијата на ручек во просториите на ЕП, дополнително замаглувајќи ја линијата помеѓу дипломатијата и влијанието. Таков пристап не им беше даден на бугарските претставници или граѓански групи, што предизвика загриженост за дискриминација против граѓаните кои се идентификуваат како Бугари во Северна Македонија.

Одбраната на Вајц – дека преклопувањето се должи на ограничувања во распоредот – е дискутабилна. Посетата беше закажана со месеци однапред, а времето на состанокот во сенка беше прилагодено три пати за да се усогласи со пристигнувањето на делегацијата. Само оптиката требаше да оправда одложување, но Вајц продолжи, свесно компромитирајќи го процесот. Ова конвергенција на настаните создава слика за паралелни преговори, спроведени не меѓу членовите на ЕП, туку меѓу известувач и странски главен град.

Замолчување на жртвите, засилување на едната страна

Иако Вајц често се среќаваше со македонски претставници, тој не успеа да се вклучи во заедниците кои се идентификуваат како Бугари во Северна Македонија, и покрај добро документираните случаи на етничка дискриминација. Извештаите детално опишуваат шема на непријателство овозможена од државата: физички напади, говор на омраза, забранети организации и измислени гонења. Над 40 амандмани поднесени од европратениците се обидоа да се справат со овие злоупотреби, но Вајц ги отфрли сите, избирајќи нејасни референци за ‘говор на омраза’ и ‘меѓуетнички тензии’ кои ги изоставуваат специфичните жртви или заедници. Ова одбивање да се признае тешката положба на целата етничка група тешко може да се смета за неутрално. Вајц имаше можност да им даде глас на оние што страдаат од заплашување и насилство. Наместо тоа, доказите покажуваат дека тој го засили наративот на владата обвинета за извршување на овие злоупотреби, поткопувајќи ја посветеноста на ЕУ кон правдата и недискриминацијата.

Заблудување на јавноста

Како што се зголемуваа критиките, јавните одговори на Вајц само ја продлабочија контроверзноста. На 31 мај, за време на интервју на бугарската бТВ, тој лажно тврдеше дека неговиот извештај не го признава македонскиот јазик. Ова беше неточно – два амандмани експлицитно ја вклучија фразата ‘признавање на македонскиот јазик и идентитет’, факт што веќе го славеше Македонија, а го критикуваа бугарските европратеници.

Лошото постапување на Европскиот парламент ги заостри тензиите меѓу Бугарија и Северна Македонија, поттикнувајќи обвинувања дека оваа институција станала платформа за странски интереси. Во регион веќе полн со историски спорови, недостатокот на јасност на Вајц ја поткопа довербата во способноста на ЕП да посредува непристрасно.

Закана за проширувањето на ЕУ

Рамката за проширување од 2022 година го балансираше патот на Северна Македонија кон ЕУ со нејзините билатерални обврски, вклучувајќи заштита на малцинствата и добрососедски односи. Сепак, бугарските европратеници велат дека извештајот на Вајц го нарушува овој консензус со тоа што го фаворизира наративот на Скопје и ги исклучува бугарските загрижености. Вклучени беа шест речиси идентични амандмани со кои се признава ‘македонскиот јазик и идентитет’, што сугерира надворешна координација, додека предлозите за неутрален јазик беа отфрлени. Мицкоски оттогаш го искористи извештајот за да се расправа против уставните измени, со што го забавува напредокот.

Овој скандал ги открива ранливостите во заштитните мерки на ЕП и покренува прашања за тоа како се изготвуваат извештаите за проширување. Дејствијата на Вајц – исклучување на засегнатите страни, прикривање на состаноците и погрешно претставување на извештајот – го загрозуваат кредибилитетот на ЕП и интегритетот на проширувањето на ЕУ. Бугарското Национално собрание едногласно го осуди извештајот како ‘неурамнотежен’ и побара отстранување на Вајц од функцијата известувач.

Да се ​​продолжи со овој извештај би сигнализирало дека странското лобирање и исклучувачкото изготвување можат да ја обликуваат политиката на ЕУ на ист начин како скандалите со ‘Катаргејт’ или ‘Хуавеи’. Бугарските европратеници, од различни партиски линии, велат дека ЕП мора да го суспендира гласањето за извештајот за Северна Македонија и да покрене формална етичка истрага за однесувањето на Вајц. Според нив, интегритетот на процесот на проширување – и довербата на граѓаните на ЕУ – зависат од тоа“, стои во текстот на „EUalive“, напишан од Георги Готев, инаку долгогодишен новинар во „Еурактив“ во Брисел. 

Инаку, и самиот Вајц неодамна во изјава за „360 степени“ објави дека е изложен на сериозен напад од бугарските европарламентарци.

„Не можам да негирам дека бугарските членови на Европскиот парламент се незадоволни со текстот. Тие, исто така, тоа јавно го изразуваат во бугарските медиуми. Одат дотаму што дури и сум лично нападнат дека сум пристрасен. Има дури и случаи каде што се тврди дека сум корумпиран од Северна Македонија, што целосно ги отфрлам. Нема никакви плаќања, никакви услуги, ништо. Се обидував, заедно со колегите либерали, социјалдемократите и Европската народна партија, да изготвиме реалистичен извештај за ситуацијата во која се наоѓаме. Исто така, спомнав инциденти на говор на омраза, злосторства од омраза против различни групи. Ова, за жал, го гледаме и во различни држави. Исто така, интензивно се обидував да ги вклучам бугарските членови на Европскиот парламент и нивните легитимни барања, исто така да се спомене бугарската заедница“, изјави тој за македонскиот медиум. .