На бугарскиот меморандум не треба да му придаваме преголемо значење – интервју со Ѓорѓи Спасов

Во Бугарија веќе на сите им е јасно дека Македонија не само што е независна држава и што неа Македонците ја чуствуваат како своја национална држава, туку и дека обидите за некакво трагање по бугарските етнички корени на населението се целосно бесполезна работа

Љупчо Поповски

Во Бугарија многумина не можат да го прифатат фактот дека и македонската нација настанала во историски процес како и сите други нации во светот и својата посебност не ја должи на некава одлука или декрет за „дебугаризација на населението во Вардарска Македонија“, туку е родена токму во отпорот кон бугарското патронизирање, вели Ѓорѓи Спасов, поранешен амбасадор во Бугарија и внимателен проследувач на настаните кај нашиот сосед.

Спасов оценува дека се погрешни проценките дека со некоја друга влада во Софија односите меѓу Македонија и Бугарија би биле подобри. Особено не со влада предводена од социјалистите. „Историјата на односите меѓу Скопје и Софија покажува дека најголеми исчекори во насока на зголемување на довербата и унапредување на добрососедските односи се случуваа кога на власт во Бугарија беше десницата“, вели Спасов. Левицата во Бугарија, која ја претствува Бугарската социјалистичка партија тврдо ја следи линијата на Тодор Живков кон македонското прашање и нема храброст да направи каков било исчекор, оценува Спасов.

Условувањата на Бугарија за отворањето на преговорите на Македонија со ЕУ за многумина овде дојдоа како големо изненадување. Македонската јавност знае дека односите меѓу двете земји не се најдобри, но се чини дека не очекуваше оти Меморандумот испратен до ЕУ има моќ дополнително да ги влоши. Дали острината во неговата содржина е изненадување или очекуван потег?

Не. Острината во содржината на „објаснувачкиот меморандум“е малку невообичаена за таков документ, но за нас требаше да биде очекувана. Откако владата на Бугарија во почетокот на октомври минатата година донесе изјава, а подоцна и бугарското национално собрание усвои Декларација со истоветна содржина за преговорите на ЕУ со Македонија, беше јасно дека сите сектори на бугарското општество, па и Министерството за надворешни работи, ќе дејствуваат во иста насока со истоветни барања и со ист тон. И тоа не е ништо ново, ниту треба да биде изненадувачко и вознемирувачко.

Со „објаснувачкиот меморандум“  Бугарија можеби нема да го спречи или одложи датумот за одржување на првата меѓувладина конференција меѓу ЕУ и Република Северна Македонија, со која започнуваат преговорите за членство на нашата земја во ЕУ, но со него, на некој начин се депонираат кај европската јавност и кај членките на ЕУ добро познатите политички ставови на Бугарија, и ѝ се става до знаење на нашата земја дека до крајот на преговорите за членство во ЕУ ќе биде изложувана на силен притисок од страна на Бугарија за прифаќање на, според нив, „единствената историска вистина за постанокот на македонската нација и на македонскиот јазик“.

Македонската јавност, во основа, не знае што навистина се мисли и чувствува во бугарското општество околу Македонија, не само во минатото туку особено сега. Има ли некои подлабоки мотиви во рамката што ја усвои собранието на Бугарија за Македонија лани во октомври или тоа е дел од политичката ситуација во Софија?

Нема ниту подлабоки мотиви, ниту нешто ново во однос на она што е кажувано до сега. Во Бугарија, не само историчарите и политичарите, туку и младите генерации кои ја учеле историјата на Бугарија, се убедени дека Македонија и Македонците се земја и народ кои заради специфични историски околности останале надвор од матичната „мајка Бугарија“. Потоа, според нив, во деловите на Македонија што останале надвор од матичната земја настапил процес на „дебугаризација“ на населението, а една од алатките на тој процес била измислувањето на македонската нација од страна на комунистите во Вардарска Македонија, кои еден од дијалектите на бугарскиот јазик го кодифицирале и го прогласиле за јазик на новата нација, односно за македонски јазик.

По долгогодишното опстојување на оваа „доктрина“, која таму се смета за „света вистина“, која може да ја негира само некој „неук човек или непријател на Бугарија“, не е лесно да се објаснува, а уште помалку да се прифати вистината дека на територијата што се сметала за  дел од бугарското кнежевство (по Сан Стефанскиот договор од 1878 година) и меѓу населението кое било доминантно славјанско, со не баш јасно оформена национална свест, уште кон крајот на 19 век, почнала да се создава и посебна македонска нација. Имало луѓе кои живееле во Македонија и не се чуствувале ниту како Грци, ниту како Срби, ниту како Бугари, туку се нарекувале себеси Македонци и преку себеиздвојувањето во посебна нација сметале дека можат да ја извојуваат слободата за Македонија и да ги избегнат аспирациите на соседните држави и присвојувањето на нивната посебна култура јазик, историја, па и територија. Тие луѓе во многу тешки околности и во голема сиромаштија се бореле против соседските пропаганди во сите делови од Македонија. Но, дури во време на Втората светска војна добиле можност и со оружје да се изборат за признавање на својата национална посебност и за создавање на своја национална држава на дел од територијата што пред Втората светска војна бил познат како Вардарска Македонија. Таа држава на Македонците стана веднаш дел од југословенската федерација, а по распадот на таа федерација во 1991 година земјата стана и целосно независна држава, членка на Обединетите нации.

Во Бугарија, за жал, многумина не можат да го прифатат фактот дека и македонската нација настанала во историски процес како и сите други нации во светот и својата посебност не ја должи на некава одлука или декрет за „дебугаризација на населението во Вардарска Македонија“, туку е родена токму во отпорот кон бугарското патронизирање, кон  нејзино србизирање, грцизирање или исламизирање.

Тие сѐ уште веруваат дека процесот на „дебугаризацијата на бугарското население“ во Македонија преку негова србизација од 1913 до 1941 не бил успешен и затоа тоа население во 1941 година војската на монархофашистичка Бугарија ја дочекало како „ослободителна војска од српското ропство“. И дека по Втората светска војна комунистите ја измислиле македонската нација, го кодифицирале македонскиот литературен јазик и ја создале македонската национална држава, само со цел населението од предвоената Вардарска Македонија да го оддалечат што повеќе од неговите бугарски национални корени. И тоа е запишано во сите нивни учебници по историја, во сите објавени статии за Македонија, па дури и во туристичките брошури.

На Меморандумот треба да гледаме како на редовна активност на бугарското Министерство за надворешни работи и ништо повеќе. Не треба да му придаваме толкава важност и значење

Што е она што ние одовде не можеме да го видиме во Бугарија. Особено поради тоа што медиумите маргинално ги покриваат настаните во Бугарија.

Бугарија имаше среќа да стане членка на ЕУ  и без исполнување на сите критериуми,  во периодот кога ЕУ настојуваше што е можно побргу неа и Романија да ги оддалечи од влијанието на Русија. Тоа за една сиромашна земја беше благодет, но и проблем кој доведе до голем одлив на млади испособни кадри од Бугарија во земјите на ЕУ. Според некои проценки, се смета дека околу два милини бугарски граѓани  емигрирале од Бугарија кон поразвиенеите западни земји и дека сега Бугарија има само малку повеќе од 7 милиони жители.

Земјата помина низ тежок процес на транзиција од комунизам кон демократија опишан извонредно во романот на бугарскиот писател Владимир Здравев „Разруха“, преведен кај нас како„Пропаст“ и сега со сите предности од членството во НАТО и во ЕУ минува низ криза на идентификацијата на граѓаните со власта, криза на партиципацијата и криза на интеграцијата.

Менувањето на партите на власт во Бугарија, како и во многу други посткомуинистрички земји, не го промени моделот на владеење кој беше познат како партитократија,односно како замена на една партиска држава со друга. Тоа го констатира и поранешниот амбасадор на САД во Бугарија, Џејмс Пердју, кој неодамна изјави дека „Борисов ја претвори Бугарија во еднопартиска држава“, заборавајќи да каже дека таа и пред тоа не беше многу различна.

Кога во една земја имате партитократија, со голема моќ на лидерите на партиите,тоа доведува до нефункционална борба против тнр. „системска корупција“, која произлегува пред сѐ од преголемата моќ на владејачката партија или коалиција, односно на нивната извршна власт, не само врз законодавниот дом туку и врз судството и економијата.  Во такви услови цели сектори во кои власта по вертикала ја има една партија од врвот до долу на пирамидата, се претворени во партиски феуди, во кои таа партија располага како со приватен имот и при именувањето кадри и при вработувањата и трошењето на имотот.

Тоа доведува до стеснување на просторот за слобода на говорот, за постоење на силна опозиција во земјата и доведува до внатрешни политички судири и протести на кои сите обинуваат за криминал и корупција, но тешко е да се процени дали оние што протестираат и обвинуваат само им завидуваат на оние што се на власт и би сакале да бидат на нивно место за да можат тие да го прават тоа.

ЕУ и САД засега се задоволни од генералната политичка ориентација на земјата, и од владата на Борисов која набави авиони „Ф-16“ за својата армија, која партиципира соответно во буџетот на НАТО и главно ги подржува политиките на ЕУ, а особено политиките на  Ангела Меркел.

Борисов успева да одржи пристоен баланс и во односите со Русија преку учество во изградбата на гасоводите на кои се противат САД, преку изградбата на атомската централа Белење со руска технологија и преку коалицирањето во владата со партии кои се екстремно националистички, но и подржани од Русија.

Бевте амбасадор во Софија. Интензивно ги следите настаните во оваа земја. Некои овде тврдат дека Меморандумот е резултат на политичката криза во која се наоѓа земјата и дека владата на Борисов презела ваков чекор за да го пренасочи вниманието на јавноста од секојдневните протести. Дали е тоа точно?

Не. Околу меморандумот нема разлика меѓу клучните политички актери во бугарското општетсво. Има вистина во оној афоризам дека „на секоја земја ѝ е потребен еден непријател за да ја обедини“, но околу ова прашање се целосно обединети политичките сили во Бугарија и тие се свесни дека Македонија не е закана заради која им е потребно внатрешно обединување против некаков надворешен непријател. Исто така, овој меморандум не привлекува толку внимание во бугарската јавност за да може со него да се пренасочи вниманието од внатрешната криза кон други национални проблеми.

На него треба да гледаме како на редовна активност на нивното Министерство за надворешни работи и ништо повеќе. Не треба да му придаваме толкава важност и значење. Во Бугарија е во тек сериозен политички судир меѓу владата на Бојко Борисов и претседателот, генарал Румен Радев. Откако е избран за претседател на државата со подршка од Бугарската социјалистичка партија, Радев е најостар критичар на владата за корупција, за набавка на авионите „Ф-16“ од САД, за мешање на владата во судството, за охрабрување на криминалот, а лично бара и да бидат укинати санкциите на ЕУ кон Русија. Тој реално стои зад протестите што се случуваат во Бугарија и на кои се бара оставка на владата на Борисов и смена на јавниот обвинител, кој од своја страна изврши рација во кабинетот на претседателот Радев и уапси неколку негови соработници под обвинение за корупција.

А сето тоа е некакво загревање пред избори. Следниот параламентарен состав треба да биде избран во март идната година, а новите претседателски избори се во ноември исто така следната година.

Левицата во Бугарија која ја претствува Бугарската социјалитичка партија тврдо ја следи линијата на Тодор Живков кон македонското прашање и нема храброст да направи каков било исчекор во насока на признавење на новите реалности во двете земји

Има тврдења во Македонија дека со некоја друга влада во Софија можеби подобро ќе се калибрираат односите меѓу двете земји. Мислите ли дека левицата би била понаклонета во намалување на овие тензии за разлика од десницата, која е сега на власт.

Не. Историјата на односите меѓу Скопје и Софија покажува дека најголеми исчекори во насока на зголемување на довербата и унапредување на добрососедските односи се случуваа кога на власт во Бугарија беше десницата. Во времето на Жељу Желев тие ја признаа независноста на Македонија и воспоставија  дипломатски односи со нашата земја. Декларацијата за добрососедство, која го отвори патот за потпишување на сите договори меѓу двете земји со формулацијата „На македонски јазик според Уставот на Република Македонија и на бугарски јазик според Уставот на Република Бугарија“,  беше потпишана кога на власт во Бугарија беше десницата на Иван Костов, а најголем исчекор е направен со потпишување на Договорот за добрососедство меѓу Бојко Борисов која ја предводи десноцентристичката партија ГЕРБ (Граѓаните за европска Република Бугарија).

И да не зборавиме дека Договорот за пријателство меѓу двете земји е потпишан од влада во Бугарија во која ГЕРБ коалицира со три екстремно националистички партии обединети во коалицијта „Обединети патриоти“.

Левицата во Бугарија која ја претствува Бугарската социјалистичка партија (БСП) тврдо ја следи линијата на Тодор Живков кон македонското прашање и нема храброст да направи каков било исчекор во насока на признавење на новите реалности во двете земји. Таа живее со товарот на обвинението (од страна на бугарските националисти) дека во времето на Георги Димитров го направила најголемото предавство на националните интереси на Бугарија со признавањето на македонската нација и на македонско национално малцинство во Бугарија и сега демонстрира многу поголема уплашеност, поголема дури и од екстремните националисти во Бугарија, да признае било што или да споменува македонска нација и јазик. Во моментов БСП е слаба партија, која заостанува во анкетите зад ГЕРБ со 4 до 7 проценти и има многу мали шанси да ја формира следната влада.

Војни за „ослободување на Македонија“

Пред речиси две децении тогашниот бугарски претседател Петар Стојанов изјави дека „Македонија е најромантичниот дел на бугарската историја“. Каква е таа романтика што ние не ја разбираме, зошто Бугарија не би имала исто толку романтичен дел од историјата?

Ова е многу интересно прашање. Ако ја следите внимателно бугарската национална историја од создавањето на кнежевството Бугарија со договорот во Сан Стефано во 1878 година кога Фердинанд Сакскобурготски застанува на чело на тоа кнежевство, кое сѐ уште не е независна држава,  и особено по измената на тој договор на Берлинската конференција на 10 јули таа година, со која претседава Ото фон Бизмарк, а со кој договор Македонија останува во составот на Отоманската империја, ќе забележите дека целата бугарска национална историја е историја на војни за „ослободување на Македонија“, прво од отоманското па потоа од српското ропство,

Тоа во нивните историски книги учебници, па и во литературата, е прикажано како  историја на крвави борби и жрвувања за слободата на своите поробени браќа, за ослободување на „жална Македонија“ и за создавање можности еден ден да се обединат со нив. Македонија  во свеста на постарите, но и на помладите генерации, во Бугарија е мит за „братот од другата страна на границата“ за кого секогаш останувала надежта дека нема да ги заборави своите корени, ниту жртвите за неговото безуспешно ослободување.

Во земја во која е создаден тој мит, сите погрешни воени сојузништва што ги има направена Бугарија и во Првата и во Втората светска војна, биле правдани со идејата за ослободување и припојување на Македонија кон матичната држава.

Постои изјава од претседателот на бугарската влада Стојан Данев дадена на 29 јуни 1913 година, откако царот Фердинанд ѝ наредил на бугарската војска да изврши напад врз српската и грчката војска, со што започнала Втората балканска војна, која гласи: „Кога станува збор за судбината на Македонија, сите треба да знаат дека Бугарија е подготвена на секакви жртви“.

Сите тие жртвувања и војни, гинењето за идеали, за помош на своите поробени браќа, оставиле трага во народниот мелос, во песните за Македонија и за јунаците и создале едно народно творештво кое реално во Бугарија создало свест дека тој период бил  најромантичен дел од бугарската национална историја.

Другиот дел од современата политичка историја на Бугарија не е толку романтичен. По Руско-турската војна во 1878 година во договор меѓу Русија и Турција била создадена, голема или Санстефанска Бугарија и датумот на кој е потпишан тој договор, 3 март, во Бугарија се слави како Ден на националното ослободување. По Првата балканска војна, кога Бугарија војуваше во сојуз со Србија, Црна Гора и Грција, таа беше незадоволна. Во Втората балканска војна таа ги нападнала сојузниците од Првата балканска војна и ја изгуби. Во Првата светска војна беше против Русија и беше поразена, а во Втората светска војна повторно застана на погрешната страна, во сојуз со Хитлер. Резултатот е што советската Црвена Армија ја ослободува земјата и воспоствува комунистички режим.

Сите погрешни воени сојузништва што ги има направена Бугарија и во Првата и во Втората светска војна, биле правдани со идејата за ослободување и припојување на Македонија кон матичната држава 

Дали односите со Македонија се дел од постојаната борба во бугарското општество на силите кои се наклонети кон Москва и оние кои повеќе гледаат кон запад, пред сѐ во Берлин.

Во Софија пред многу години се прикажуваше драмата „Последните денови на цар Борис“. Тој станува цар на Бугарија по поразот на државата во Првата светска војна кога Фердинанд абдицира од престолот и тој е монарх сѐ 1943 година кога почина. Тој во еден момент од драмата, кога има дилема на која страна треба да фати Бугарија, се прашува: „Што може да направи човек во земја во која војската е германофилски определена, богатите трговци се англофили, народот е русофилски определен, а само царот е Бугарин“.

Се чини дека таа дилема сѐ уште не е до крај расчистена во Бугарија.

За партијата ГЕРБ е веќе познато дека политички успешно балансира, ама сепак се смета за главниот столб на западноевропската ориентација на Бугарија. Во владината коалиција се трите партии од „Обединетите патриоти“, кои негуваат добри односи со Русија, како Мари Лепен од Франција и заеднички име економскиот популизам.

Неа ја сочинуваат:  екстремно десничарската партијата Атака на Волен Сидоров, за која  во Бугарија се смета дека е директно финансирана од Русија, а позната по својот антисемитизам, по нападите од страна на нејзините приврзаници  на џамиите и ловот на „Ромите- криминалци“. Втората партија е партијата ВМРО-Бугарско национално движење (наследничка на ВМРО –СМД), чиј лидер е Красимир Каракачанов, кој е министер за одбрана во владата на Борисов и потпретседател на владата. Тој е голем пријател на Москва, но јавно е за членството на Бугарија во НАТО. Националист кој го негира постоењето на македонска националност и јазик и користи националистички речник против сите„ небугари“ и мигранти. И третата партија е Национален фронт за спас на Бугарија. Нејзин лидер е Валериј Сименов. Тој е бизнисмен и сопственик на  телевизијата Скат. Беше основач на Атака со Волен Сидоров, но во 2011 се одвои и ја формира својата партија. Тој во владата на Борисов е министер без ресор и потпретседател и често дава многу расистички изјави.

Во сегашното Народно собрание на Бугарија покрај БСП и партијата на Турците под име Движење за права и слободи има уште една популистича партија која се вика Волја. Нејзин лидер е бизнисменот Веселин Марешки, олигарх кој го води бизнисот во фармацевтската индустрија и чие богатство се проценува на 250 милини евра. Тој самиот себе се нарекува „бугарскиот Доналд Трамп“. Партијата е основана во 2007 година под името Денес, како либерална партија која ќе се бори против корупцијата и  елитизмот. Партијата го менува името во Волја во 2016 година. На изборите во 2017 освои 12 пратенички места и по преговорите ја подржува владечката коалиција на ГЕРБ со „Обединетите патриоти“.

Засега во политичкиот простор нема други партии освен една која до сега нема учествувано на избори, но која според анкетите откако е формирана би можела да добие од 8 до 10 проценти од гласовите.

Тоа е партија ИТН (Има таков народ), формирана и предводена од Слави Трифонов – познат музичар и актер и водител на популарната шоу-програма „Каналето“. Тој е и лидер на познатата музучка група во Бугарија „КУ-КУ Бенд“ формирана 1993 година. Неговата партија ја споредуваат со популистичката десница на Мирослав Шкоро во Хрватска. Тој партијата ја најави во октомври 2019година, прво под името „Нема таква држава“. По ова тој почнува да емитува политичко ТВ-шоу како Зеленски од Украина, со песната „Нема таква држава“, како што сака да ја нарече својата партија и во шоуто ги промовира основачите на партијата. Државата одбива да ја регистрира партијата под тоа име и тој го менува во „Има таков народ“ и ја рагистрира во февруари 2020. Трифонов настапува како борец против сите постоечки партии во државата, но истовремено со силен националистички речник.

Секако дека блискоста на речиси сите партии во Бугарија со Русија може да има влијание врз процесот на приклучувањето на Македонија во ЕУ, но според мое мислење тоа нема да биде од пресудна важност. Како што покажува досегашната пракса, Русија преку авторитарни и националистички партии на Балканот (како во Црна Гора, во Босна и во други земји) знае да ги компликува и усложнува процесите, и тоа ќе го прави од време на време, но нашата земја е предалеку од нејзините граници и не е на патот на нафтоводите и гасоводите што водат кон ЕУ  за да ѝ бидиме некоја закана или  опсесија.

Дали еден национализам го храни другиот национализам – оној во Софија да го поттикнува овој во Скопје? Постои ли некаква волшебна формула тие да се амортизираат или ќе треба многу време нивната привлечност и жестоки пораки да заслабат.

Мислам дека во односите меѓу Македонија и Бугарија е веќе направен голем исчекор во насока на помирување и прифаќање на политичката реалност. Националистички провокации во насока на негирање на политичката реалност веќе во двете земји се доживуваат како бескорисни и промашени политики. Во едно предавање одржано во Скопје, бугарскиот професор Иван Крстев рече дека Бугарија и Македонија денес се како разведени маж и жена, кои по мирниот развод гледаат да си го уредат својот живот и да не му се мешаат во животот на другиот.

Мислам дека токму така ќе се одвиваат работите. Во Бугарија веќе на сите им е јасно  дека Македонија не само што е независна држава и што неа Македонците ја чуствуваат како своја национална држава во која го развиваат својот јазик, култура и историја, туку и дека обидите за некакво трагање по бугарските етнички корени на населението, или обидите за будење на некаква бугарска национална свест, се целосно бесполезна работа.

И бидејќи тоа е завршена работа, сега се прави обид од бугарска страна со „објаснувачкиот меморандум“ на земјите од ЕУ да им се стави до знаење дека на Република Северна Македонија не смее да ѝ се дозволи да има своја интерпретација за настанокот на македонската нација и за посебноста на македонскиот јазик од онаа што ја има Бугарија и што ја смета за единствено вистинита и точна.

Ова го иницираа некои политичари во Бугарија откако Македонија го потпиша договор со Грција во Преспа, и кога тие почнаа да изјавуваат дека Грција со договорот си го заштити својот дел од историјата од „фалсификување“ и присвојување, а Бугарија тоа не го направила со Договорот, туку ѝ го препуштила на заедничката комисија за историски и образовни прашања. Под тој притисок и започна кампањата за политичко инструментализирање на комисијата.

Во овој нормален преговарачки процес повеќе загрижува тоа што различната интерпретација на историјата на својот народ  се смета за „фалсификување на историјата на бугарскиот народ“, за непријателска пропаганда, остаток од комунизмот и за непочитување на Договорот за добрососоедство. Македонија никогаш не барала од Бугарија да ја смени својата интерпретација на историјата, ниту пак ѝ пречи тоа во што сакаат да веруваат и ќе веруваат нивните деца во училиштата. Прашањето е – што се менува ако секој остане при своето убедување и интерперетација и идните генерации добијат можност сами да просудуваат која од тие интерперетации на заплетканата историја на Балканот, им се чини поисправна.

Целиот спор од „објаснувачкиот меморандум“, станува тривијален кога ќе го сведеш на суштината. Бугарија признава дека постои македонска нација денес и македонски јазик и македонска држава ама таа држава ако сака да стане членка на ЕУ треба да прифати дека македонската нација и Македонците не постоеле пред 1944 година, и дека македонскиот јазик, според Уставот на Република Македонија“ е само пишана регионална форма на бугарскиот јазик. Ние, на пример, може да прифатиме покрај нашата интерперетација во учебниците по историја да напишеме и дека за разлика од нас има научници во Бугарија што сметаат „така и така“.

Но, проблемот настанува кога едната страна тврди дека мора да има само една вистина и едно верување и токму тоа и само тоа  мора да се учи во македонските училишта, па и да се пропагира преку филмовите, телевизиите и политичките дебати, како да сме во периодот на клерикалниот мрак, од Средниот век, а не во доба на интернетот и на целосната отвореноста на светот за разни интерперетации, верувања  и влијанија.