Македонија го заслужи отворањето на 23 поглавја: Интервју со Кристоф Бендер

Централниот проблем е што со години нема кредибилна понуда на масата од ЕУ за проширувањето кон земјите од Западен Балкан, вели во Кристоф Бендер (Австрија), кој е заменик-претседавaч на Европската иницијатива за стабилност. Бендер работи на различни проекти за проширувањето на ЕУ кон регионот уште од 1997 година.

Во интервјуто за „Независен“ тој нагласува дека ЕУ мора да го измени своето ветување што го даде пред 20 години и затоа онаа земја која ги исполнила критериумите за пристап пред ЕУ да биде подготвена да прифати нови членки, веднаш да биде примена во единствениот пазар, вклучувајќи целосен пристап до 4. Слободи и ЕУ фондовите. Според овој искусен аналитичар, ЕУ го загуби најголемиот дел од кредибилитетот што некогаш го имаше во Западен Балкан. Бендер вели дека ако ЕУ се изјаснува којзнае колку пати дека иднината на Западен Балкан е во Унијата, па додава уште малку пари и учеството во некои програми на ЕУ тоа нема да биде доволно за да се промени оваа ситуација.

„Независен“ во септември го објави неговиот подолг есеј кој редакцијата го наслови „ЕУ нема друг избор освен да се прошири“. Кристоф Бендер викендов доаѓа во Скопје на втората Дебата за Европа на која ќе се разговарта и за тоа зошто проширувањето повторно се врати на агендата на ЕУ.

Господине Бендер, ЕУ сега има нови ѕвезди во пакетот за проширување, Украина и Молдавија. Можно е во декември да добијат датум за почеток на преговорите. Колку долго би можел да трае овој процес за двете земји, од кои едната е во војна, а другата на работ на бојното поле?

Важно е Украина и Молдавија да добијат датум за почеток на преговорите во декември. Сè друго би било ужасен сигнал и благодат за Владимир Путин. Според ова, во сегашната состојба на пристапниот процес, самиот почетокот на преговорите не значи многу. Прашањето ќе биде дали ЕУ ќе успее да го оживее процесот и повторно да го претвори во вистински мотор за реформи и трансформација. Во моментов тоа не изгледа веројатно. Значи, големиот ризик е Украина и Молдавија наскоро да се најдат во иста ситуација како Црна Гора и Србија – формално да преговараат, но практично да се заглавени.

Балканските земји почнаа да се чувствуваат како да се префрлени на малата сцена на европскиот театар, точно 20 години по самитот во Солун. Многу се зборува за нив, но малку се прави. Дали сега треба да го чекаат напредокот на Украина за да се приклучат заедно?

Централниот проблем е што со години нема кредибилна понуда на масата од ЕУ. Западен Балкан треба да им каже на ЕУ и нејзините земји-членки: Свесни сме дека има внатрешни прашања во ЕУ што треба да се решат пред да прифатите нови членки. Разбираме дека затоа не можете да ветувате дека ќе примите нови членки дури и кога ги исполнуваат сите критериуми. Но, мора да разберете дека ова е сериозен проблем за нас. Затоа предлагаме ЕУ да го измени своето ветување: додека полноправното членство останува цел, во случај некоја земја да ги исполни критериумите за пристап пред ЕУ да биде подготвена да прифати нови членки, оваа земја веднаш ќе биде примена во единствениот пазар, вклучувајќи целосен пристап до 4 Слободи и ЕУ фондовите. За граѓаните и компаниите ова практично значи исти придобивки како полноправно членство. Напредокот ќе се следи преку годишните извештаи на Европската комисија. Нема да има билатерални вета до конечната политичка одлука за прием на земја на единствениот пазар. Тоа би била атрактивна цел што секоја земја од Западен Балкан, како и Украина и Молдавија, би можела да ја постигне со свои напори.

Ниту една од земјите кои се приклучија на блокот во 2004 година не беа доволно развиени во Европа, ниту ги исполнија строгите услови за владеење на правото. Сега ЕУ бара од најсиромашните да се развијат доволно за да имаат шанса да се приклучат на блокот. Зошто е тоа така?

Вистина е дека прашањата за владеењето на правото беа многу помалку истакнати во рундата на проширување во 2004 година отколку сега. Но, стана многу јасно дека ова е клучна област за ЕУ. Полска и Унгарија претставуваат предизвици за кои ЕУ се најде недоволно опремена да ги реши. Поради оваа причина, нема апсолутно никаков апетит да се примат нови членови со сомнителни досиеја за владеењето на правото. Ова нема да се промени. Секоја земја што сака да стане членка треба да развие силни демократски институции и капацитет да го поддржува владеењето на правото.

Во вашиот неодамнешен текст „Проширувањето на ЕУ и иднината на Европа. Како да се оживее една од најуспешните политики на ЕУ“ го наведувате примерот на Романија и како преговорите со ЕУ ја елиминираа сиромаштијата во земјата, а потоа членството ја претвори во успешна приказна. Дали ЕУ го напушта овој пристап во однос на земјите од Западен Балкан?

Па, сиромаштијата не беше елиминирана, но Романија драматично напредуваше и изгледа многу поразлично од пред 20 години, а исто така многу поразлично од Западен Балкан. Проширувањата во 2004 и 2007 година се случија во многу поинаква политичка околина. Кога ЕУ ги отвори пристапните преговори со првите шест земји во 1998 година, јасно стави до знаење дека другите не треба да бидат оставени назад. Тоа беше веродостојно тврдење. Земјите како Романија веруваа дека имаат реални шанси ако работат напорно. Меѓутоа, во текот на последните децении, вметнавме толку многу блокади на патиштата и камења на сопнување во процесот што фаќањето на чекорот стана практично невозможно. Според годишните извештаи подготвени од Европската комисија, во 23 од 33 области (или „преговарачки поглавја“, како што ги нарекува Европската комисија) Северна Македонија е подеднакво или подобро подготвена од Црна Гора, која веќе ги отвори сите преговарачки поглавја. Ако пристапниот процес е за нивото на подготвеност, ако се работи за заслуги, Северна Македонија сега би го заслужила отворањето на тие 23 поглавја. За жал, не гледам дека тоа се случува. Фаќањето на чекорот стана практично невозможно. Процесот не функционира.

ЕУ повеќе не може да дава датуми како во 2004 година. Но, реториката на европските претставници – вие припаѓате на ЕУ – сега ја слушаат малкумина во регионот. Евроскептицизмот расте во регионот опколен од ЕУ. Која е клучната грешка што ја прави ЕУ кон Македонија и другите земји од регионот?

Многу политички лидери во ЕУ погрешно ја прочитаа ситуацијата. По војните во 1990-тите, ЕУ обезбеди кредибилна визија за подобра иднина како стабилни, демократски и просперитетни членки на ЕУ. Тоа беше клучен придонес за стабилноста и мирот на Западен Балкан. Оваа визија сега исчезнува. Политичките лидери во регионот почнаа да се навраќаат на старите наративи од 1990-те. Само слушнете што вели српскиот претседател Александар Вучиќ и што се случува на северот на Косово. Постои многу реална опасност од враќање на насилството. ЕУ го загуби најголемиот дел од кредибилитетот што некогаш го имаше на Западен Балкан. Да се изјасни по којзнае кој пат дека иднината на Западен Балкан е во ЕУ, ветувањето уште малку пари и учеството во некои програми на ЕУ нема да биде доволно за да се промени ова. Треба да обезбеди сериозна, атрактивна и веродостојна визија за да се промени ова.

Шпанија може ќе донесе закон за амнестија за каталонските сепаратисти за да може премиерот Педро Санчез да ја формира следната влада. Европската комисија жестоко ќе ги критикува македонските власти за измените во Кривичниот законик што овозможија скриена амнестија во случаите на Специјалното јавно обвинителство. Зошто ставот на Брисел не е ист?

Не сум доволно запознаен со двата случаи, но генерално за ЕУ можеме да го кажеме она што важи и за другите клубови: да се биде внатре или надвор прави важна разлика.

Со последниот извештај изгледа дека Македонија повеќе не е „миленик“ на ЕУ. Македонските политичари и граѓани доживеаја неколку удари по Договорот од Преспа – ветото на Франција, па ветото на Бугарија. Рамката за преговори има едно многу комплицирано барање. Тешко е да се одржи европската агенда. Дали тоа го гледаат во ЕУ и дали се загрижени?

Многу луѓе го гледаат ова и мислат дека е длабоко неправедно. За жал, тоа не беше доволно за голем напор да се убеди Бугарија да се повлече од нејзините барања. Тоа е опасен развој. До каде ќе води таквиот пристап? Само помислете на Унгарија и унгарското малцинство во Украина, да не зборуваме за Хрватска и колку поинаку гледа на војните од 1990-те од Србија или Босна. Не постои стандард на ЕУ за „исправна историја“. Треба да поттикнеме дебата и размена за историјата, но тоа не треба да има апсолутно никакво место во преговорите за членство.

Инвестицискиот план од 6 милијарди евра треба да помогне во трансформацијата на регионот. Што треба да направат земјите – прво да имаат реформи за да добијат пари, или парите треба да им помогнат да направат реформи и во политиката и во економијата?

Фондовите на ЕУ ја трансформираа инфраструктурата на Романија, Бугарија, Чешка и Словачка. И ги сменија начините како се планира инфраструктурата, како се вршат јавните набавки, како се спроведуваат еколошките стандарди. Планот за раст, од кој само „до 2 милијарди“ се грантови, не може да биде замена за кредибилен процес на пристапување.

Велите дека ЕУ нема друг избор освен да се прошири. Дали одлуката за проширување може да дојде кога веќе ќе биде доцна?

ЕУ ја зема здраво за готово стабилноста на Западен Балкан. Ова е опасно коцкање. И она што ЕУ може да го избегне. Сè што би било потребно е повторно да се воспостави веродостојно ветување кое дава визија за подобра иднина. Ако ветувањето за полноправно членство не може да се даде на веродостоен начин во моментов, тогаш не треба да се преправа дека го прави тоа. Наместо тоа, треба да вети членство на единствениот пазар и да објасни дека тоа е многу блиску до де-факто членство. Секоја земја што ќе ја постигне таа цел би била во многу подобра позиција да стане полноправна членка отколку сега.