Колку полоши извештаите за напредокот, толку ЕУ пооптимистичка за проширувањето


Фото: Б. Грданоски

Политиката за проширување на Европската Унија, некогаш замислена како катализатор за стабилност и демократска трансформација на Западен Балкан, во последниве години станува сè пореактивна и недоследна, обликувана повеќе од внатрешната политичка динамика отколку од стратешката визија. Ова поместување го еродираше кредибилитетот на рамката за условеност на ЕУ, која се темели на принципот дека напредокот кон членството зависи од докажани реформи во управувањето, владеењето на правото и човековите права, се вели во анализата на тинк тенкот Советничка група за политики за Балканот во Европа (БиЕПАГ).

Се појави постојан и растечки јаз помеѓу официјалната реторика на ЕУ, честопати оптимистичка и славеничка и покритичните наоди од извештаите на Европската комисија за земјите и проценките од независното граѓанско општество и меѓународните набљудувачи. Ова несовпаѓање го поткопува трансформативниот потенцијал на процесот на пристапување и придонесува за зголемување на јавното разочарување.

Во неколку држави од Западен Балкан опаѓањето на довербата во ЕУ е дополнително влошено од домашните анти-ЕУ наративи, понекогаш пропагирани дури и од официјалните институции, како во случајот со Србија, наративи кои се толерираат од Брисел. Како резултат на тоа, српските граѓани покажуваат најниско ниво на доверба во ЕУ во споредба со остатокот од регионот, при што најновиот Евробарометар покажува ниво на доверба од само 37%. Довербата во ЕУ ослабе не само поради заморот од реформи, туку и поради перцепцијата дека пораките на ЕУ се политички мотивирани и одвоени од реалноста на теренот.

Можеби најочигледниот случај е оној на Северна Македонија. По постигнувањето на значаен и опиплив напредок, вклучително и решавањето на деценискиот спор за името со Грција, на земјата ѝ беше одбиено отворањето на преговорите за пристапување. Ова негирање дојде и покрај годините реформи и одржливите политички напори. Последиците беа политички дестабилизирачки: владата која инвестираше значителен капитал во решавањето на билатералното прашање падна, покренувајќи прашања за тоа дали жртвата вредеше.

Чувството на предавство беше дополнително засилено од одвојувањето на Северна Македонија од Албанија, која сега напредува побрзо кон ЕУ бидејќи отвора преговарачки кластери. Во 2022, јавната поддршка во Северна Македонија за Отворен Балкан, контроверзна регионална иницијатива која често се смета за алтернатива на членството во ЕУ, започната заедно со Албанија и Србија, ја надмина онаа за членство во ЕУ. Поточно, 82% од граѓаните изразија поддршка за Отворен Балкан, а 73% се за приклучување кон ЕУ. Оваа разлика ја одразува растечката јавна фрустрација од стагнацијата на процесот на пристапување во ЕУ и таа опстојува до денес.

Гореспоменатата анкета на Евробарометар открива дека само 56% од граѓаните на Северна Македонија изразуваат доверба во ЕУ. Покрај тоа, со тоа што дозволува билатералните спорови и политичките одлуки да имаат предност пред пристапот базиран на заслуги и конкретни резултати на терен, ЕУ дополнително ја поткопува својата политика на проширување. Затоа, одлуките за тоа дали да се отворат или блокираат поглавјата за пристапување се повеќе водени од домашните политички агенди на земјите-членки на ЕУ, а не од објективниот напредок на земјата-кандидат. Различните национални интереси во ЕУ и растечкиот замор од проширувањето дополнително го одложуваат консензусот, продолжувајќи ги роковите за пристапување. Ова го забележа и Истражувачката служба на Европскиот парламент (EPRS), која истакнува дека билатералните вета, како што е бугарската блокада на преговорите за пристапување на Северна Македонија, ја разводнуваат моќта на Унијата врз реформските процеси.

Западен Балкан сега е подлабоко заплеткан во програмите на ЕУ од кога било досега, но сепак, јавната доверба во процесот на пристапување бледнее. Основната причина е кредибилитетот. Со менување на великодушните пофалби со слаба условеност, толерирање на билатерални вета и привилегирање на краткорочни геополитички договори пред одредниците за владеење на правото, ЕУ им дозволи на домашните елити да го освојат процесот, додека реформските избирачи ја губат довербата. Три системски ефекти произлегуваат од овој јаз помеѓу нормите и практиката: еродирана нормативна моќ; разочарани реформатори и затворање на просторот за внатрешна критика и стратешки вакуум.

Доколку Унијата не ги усогласи своите инструменти со своите основачки вредности, проширувањето ризикува да стане празен ритуал. Следниот мандат мора да ја врати условеноста, да го изолира процесот од секојдневната политика на земјите-членки и видливо да ги овласти домашните реформатори.