Кој пее, зло мисли

Некогаш, за време на комунистичкиот мрак – преживеаните ќе се сетат – во Далмација тоа се викаше „ pivanje pisama“. „Piva je pisme“, пред педесет години, некаде во летото 1975 година, еден келнер во една крчма во Змијавци во близина на Имотски би одговорил со конспиративен шепот кога би го прашале каде исчезнал богатиот Јозо Маркотин. „Piva je pisme“, една година подоцна луѓето би покажале кон видливо пропаднатиот Јозо, брзо преминувајќи на другата страна од улицата. „Piva san pisme“, би одговорил Јозо Маркотин кога подоцна би го прашале зошто бил во затвор во 1975 година. Малку е веројатно дека некогаш постоела земја каде што постоел злосторството „пеење песни“.

Не велам дека истото се велеше за луѓето што пеат песни, но „пеење песни“ генерално значеше точно за што се работеше – па, добро, две – значи пеење песни, па можеше да изгледа исто толку сомнително како „читање книги“, „гледање слики“ или, немам поим, „танцување танци“. Во 1975 година, само еден пример, синглот на американскиот блек-поп бенд Earth, Wind & Fire, „Sing a Song“, беше светски хит – но никој во земјата Америка не го разбираше како контрареволуционерна субверзија. Луѓето зборуваа и се смееја цела есен во југословенската Удба за тоа како ЦИА и ФБИ барале од Врховниот суд на Њујорк да го депортира Џон Ленон поради антидржавни активности, а Earth, Wind & Fire ја пееја „Sing a Song“, песна за пеење песни, токму пред нивниот нос.

Тогаш, и секогаш, велам, истото се кажуваше за луѓето што пеат песни, но само во комунистичка Југославија стана јасно точно кои песни ги пеат луѓето што, хм, пеат песни. Не секоја песна беше за пеење песни. На пример, во 1975 година, луѓето ја пееја „Остала си увијек иста“ од Мишо и „Галеб и јас“ од Оливер, „Њежне струне мандолине“ од Тереза и „Тако ти је мала моја кад љуби Босанац“ од „Бијело дугме“, а „Да ли знаеш да те волим“ од Дадо беше пеена френетично, а сепак ниту еден средношколец на екскурзија не беше извлечен од автобусот со неговата гитара од Удба и ставен во комби со обвинение дека „пее песни“. Искусните југословенски полицајци на духот без промашување можеа да ги препознаат песните што се пееја кога се „пеат песни“ и многу прецизно ги разликуваа од обичните, на пример љубовни песни и други таканаречени разновидни песни за пеење: на необучено и необучено уво можеби ќе му се чинеше дека, на пример, Оливер „пее песна“, но Сплитскиот фестивал беше само пеење песни, а не пеење песни: вашето цивилно уво, забележавте, не виде никаква разлика ниту во претходната реченица.

„Пеење песни“ генерално се нарекуваше, јасно, пеење на „националистички и реакционерни песни“, што ја привикуваа преткомунистичката историја и експлицитно ги споменуваат Хрватите, Србите и другите наши народи и националности, заедно со соодветните хрватски, српски и други национални придавки. Зошто тогаш можеше „Тако ти је мала моја кад љуби Босанац“? Ех, зошто. Комплицирано е. Ако „Бијело дугме“ пееше во 1975 „Тако ти је мала моја кад љуби Хрват“ или „Србин“ во 1975 година, народната милиција ќе се стрчаше кон рефренот, „Хеј стани, стани лане моје!“ и моето „лане“ ќе беше клоцано во бубрезите. „Босанец“, меѓутоа, можеше. Босанците беа само актери од бенигни шеги, немаше Босанци што поставуваа бомби, киднапираа авиони и пеат песни. Тие само пееја песни.

Во текот на 1975 година, ЦИА и ФБИ зборуваа и се смееја за тоа како југословенската УДБА го апсеше Јозо Маркотин од Змијавци поради бенигната песна „Вила на Велебит“ – во која обвинетиот ја повикува планината Велебит, „виловитите карпи“ и „го сака своето смиље“ и други лековити билки – а Симфонискиот оркестар на Радио-телевизија Загреб секоја вечер на полноќ на Првиот канал на Радио Загреб пред нивните носеви ја изведуваше „Лијепа наша“, во која, наместо лековити билки, „Хрватот го сака својот народ“, песна за пеење песни што беше воведена во републичкиот устав како официјална химна на Социјалистичка Република Хрватска само неколку месеци претходно!

Така беше, драги деца, во тие мрачни времиња кога луѓето одеа во затвор затоа што пееја песни, и кога на човек, католик или Хрват, не му беше дозволено да ја пее „Вила на Велебит“. Или онаа – до ден денес, ми се замрзнува срање од страв кога ја слушам – „Дошел бум дома, сел си бум под брајде“.

„Пејте ја денес таа прекрасна песна „Дошел бум дома, сел си бум под брајде“, бидејќи тоа е една од попевките што се создале во време кога не било дозволено да се спомене Хрватска, хрватското Загорје, татковината, ридовите, жипката во која спие татковината, сè што изразувало патриотизам!“ рече претседателката Колинда Грабар-Китаровиќ на свеченото отворање на Фестивалот на кајкавската песна во Крапина пред пет или шест години, сакајќи да ја чуе старата песна „Дошел бум дома, сел си бум под брајде“, која во тоа време беше толку забранета што не беше дозволено ниту да се напише: озлогласената песна за „жипката во која спие татковината“ конечно ја компонираше Рајко Суходолчан – на кого, патем, не му беше дозволено да пишува хрватски попевки во комунистичка Југославија, туку мораше да биде рокер – дури во 2000 година, полни десет или петнаесет години откако беше строго забранета.

Дали поранешната претседателка и нејзината ревизионистичка група се исти идиоти како членовите на Удба? Дали тие всушност се поддржувачи на Удба, кога подоцна, децении подоцна, забрануваат песни што комунистите ги пропуштиле? Секако дека не. На комунистичките комесари никогаш не им паднало на памет да тврдат дека за време на диктатурата на Караѓорѓевиќ не им било дозволено да ја пеат „Другар Тито, ти се колнеме“, или дека за време на НДХ не им било дозволено да ја пеат „Во шумите и планините“. Нашите комесари на ХДЗ се уште поголеми идиоти: тие не само што ги забрануваат песните денес, туку ги забрануваат, а воедно го зачувуваат уставниот поредок на државата во која песните конечно можат слободно да се пеат. Пред неколку дена – само најнов пример – во Сплит, како и во остатокот од земјата, беше свечено прославен Денот на антифашистичката борба, а пред зградата на Хрватскиот народен театар, традиционален концерт одржа женскиот хор „Марјанки“, кој, како и секоја година, испеа цела низа антифашистички песни, како што се „Падај, сило и неправдо“, „Марјане, Марјане“ или „Ој Мосоре, Мосоре“. Па, освен „Падај, сило и неправдо“. И покрај „Марјане, Марјане“. Да, и „Ој Мосоре, Мосоре“. Всушност, да скратам, тие испеаја цела низа антифашистички песни без ниту една антифашистичка песна. Репертоарот на „Марјанки“ вклучуваше далматински хитови и „Твоја земја“ од Вице Вуков, песна која беше толку партизанска што беше забранета дури и за време на комунистичка Југославија.

Разбирливо, веднаш се појавија сомневања дека новата градска влада на Сплит, предводена од градоначалникот на ХДЗ Томислав Шута, стои зад забраната, но се покажа дека комунистите од ХДЗ немаат никаква врска со тоа: Хорот „Марјанки“ објасни дека никој од градската влада не го одредил репертоарот, туку дека од страв одлучиле да ги изостават антифашистичките песни од концертот по повод Денот на антифашистичката борба.

„Приказната започна минатата година, кога еден портал го најави концертот со голем наслов: ‘Марјанке ќе пее партизански песни’“, објасни водителката на хорот Ирис Симоновиќ. „Не можам да ви опишам какви коментари следеа на социјалните мрежи, полни со закани и омраза. Ескалираше толку многу што ние, сите жени во поодмината возраст, бевме навистина исплашени. Побаравме помош и заштита, а концертот го обезбедуваа неколку обезбедувачи и комби полно со полиција“.

Накратко, полицајци во цивил херојски се насочија кон група „жени во сериозни години“, а овие разбирливо исплашени жени одлучија дека оваа година сепак нема да „пеат песни“. Така, југословенскиот комунистички идеал беше остварен: немаше формална забрана, немаше полициски автомобили и палки, само развиена свест на работниците и граѓаните. Точно, некој би ја нарекол оваа свест „страв“, но тоа е лингвистичко прашање. Веројатно исто како „пивање писама“.

Така се викаше – ќе се сетиме за неколку години – во текот на мрачното доба на демократијата. „Пееја песни“, конспиративно ќе шепнат посетителите на концертот на Денот на антифашистичката борба кога ќе ги прашаат каде исчезнаа „Марјанките“. „Пивали су писме“. Малку е веројатно дека некогаш постоела земја каде што постоел злосторот „пеење песни“.

Па, освен за една.

Во текот на 2025 година, само еден пример, ЦИА и ФБИ зборуваа и се смееја за тоа како хрватските членови на Удба во цивилна облека вршеле притисок врз десетина жени во години да не „пеат писма“ на традиционалниот концерт по повод Денот на антифашистичката борба, а Иван Барчан и неговите тамбураши на фестивалот на Шокачка песна во Жупања пееја „Пјевам пјесме само теби, драга, пјевам пјесме због свога мерака“, песна што не е ништо друго освен пеење песни.

Овој пат земјата е Хрватска, само што годината е сè уште 1975 година.

Но, ни таа нема да трае долго.

(Борис Дежуловиќ е хрватски новинар. Текстот е објавен во хрватскиот магазин „Новости“.)