Кој береше јагоди?

„Не секој човек кој носи униформа на хрватската армија е припадник на хрватската армија“. Со овие зборови Наташа Рајковиќ, портпаролката на претседателот Фрањо Туѓман, се обиде да одговори на првата скромна вест од теренот во октомври 1995 година на прес-конференцијата, според која лица во униформи на хрватската армија наводно убиле српски старци и палеле куќи по акцијата на војската и полицијата „Бура“. Необична појава едноставно објаснува министерот за одбрана Гојко Шушак во неговото познато greatest shit од февруари 1996 година: „Униформата лесно се облекува. Многумина ја добија во 1990 година, а бидејќи не беше пракса да се враќаат униформите, многумина ги однесоа дома, во нив копаа бавчи, садеа тутун, па дури и одеа да запалат куќа“.

Вака официјална Република Хрватска се бореше против криминализацијата на хрватската армија во тие славни денови. Во следните триесет години Хрватска ќе се крши бранејќи се со светиот принцип на индивидуализирање на злосторствата. Принципот беше релативно едноставен: ако можеби било извршено некое воено злосторство во Татковинската војна, ако некоја баба била убиена во „Бура“ или веднаш по неа или некоја куќа била запалена, Хрватска немала никаква врска со тоа, бидејќи тоа кривично дело – ако воопшто злосторство, и ако воопшто имало – не е извршено во нејзино име, туку во непознато име и презиме на познатиот поединец Непознат сторител. А ако непознатиот сторител бил во униформа на хрватската војска, важела познатата аксиома Шушак за воените злосторства како фолклорно наследство и униформите на Хрватската војска како народна носија: „Многу од нив копале градини, саделе тутун, па дури и оделе да палат куќи“.

Ако, пак, Познатиот Сторител со име и презиме навистина бил припадник на хрватската армија со име и презиме, проблемот бил решен со национализирање на злосторството, таканаречениот преседан Норац, така наречен откако одговорноста на военото злосторство на Мирко Норац во Госпиќ во 1991 ја презедоа врз себе сите Хрвати со славнатапарола „Сите ние сме Мирко Норац!“

И хрватскиот народ – со полно име Мирко Норац – можеше, како што гледаме, да биде злосторнички, но државата не беше. Дури и да е извршено во хрватска униформа, од војник со плата на хрватската држава, со знаење или дури и по наредба на хрватски офицер, во хрватска воена операција на хрватска територија, односно за време на „работната часови“ на хрватската армија, воено злосторство – ако, да повториме, воопшто беше злосторство, а ако воопшто имаше – не може и не треба да има никаква врска со хрватската држава.

Мал проблем настана кога беше откриено дека воените злосторства извршени од војници во хрватски униформи и на плата на хрватската држава – односно за време на „работното време“ на хрватската армија – воопшто се случиле. Преседанот на Норац имаше извонредна историско-симболичка сила, но лошо помина на суд: злосторството во Госпиќ го извршиле и го признаа Мирконорци, народ порано познат како Хрвати, но во затвор отиде само оној кому Мирко Норац не му беше националност, туку име и презиме.

Ова, се разбира, не беше проблем само по себе – Мирко Норац беше во затвор само како откупител на хрватските гревови – но проблемот беше кога, по последните судења за воени злосторства, семејствата на жртвите почнаа да бараат парична отштета од хрватската држава. Работата стана малку незгодна: во времето кога ја исплати првата отштета за злосторствата извршени во работното време на хрватската армија, Републиката буквално плаќаше за поединечни злосторства, со што формално ја презеде одговорноста за нив.

Бидејќи хрватската држава во никој случај не може да биде криминална, се најде генијално решение: донесен е Закон за одговорност на Република Хрватска за штета предизвикана од припадници на хрватските вооружени и полициски сили за време на Татковинската војна, според кој државата, откако финансиски го надомести злосторството на жртвите, ги тужеше познатите сторители барајќи им ги парите назад. Накратко, разбравте, Законот за одговорност на Република Хрватска за штети предизвикани од припадници на хрватските вооружени и полициски сили за време на Татковинската војна гласи: 1. Никаква одговорност нема и не може да има на Република Хрватска за штета предизвикана од припадници на хрватските вооружени и полициски сили за време на Татковинската војна.

Разбирате, не се работеше за парите – хрватската држава ги има тие пари за фрлање – туку за принципот. А принципот беше наречен индивидуализација на злосторството и беше релативно едноставен: ако можеше да се изврши воено злосторство, Хрватска немаше никаква врска со тоа.

Така, Република Хрватска е зачувана девствено чиста за историјата. Или барем така беше до пред некој ден.

Веста дојде како новогодишна честитка до законски осудените воени злосторници: додека во провинциски украсените студија на хрватската телевизија се одбројуваа последните часови на 2023 година, министерството за правда на Пленковиќ ненадејно предложи да се отпишат сите барања за отштета врз основа на Законот за одговорност за штета предизвикана од терористички акти и јавни демонстрации и познатиот Закон за одговорност на Република Хрватска за штети предизвикани од припадници на хрватските вооружени и полициски сили за време на Татковинската војна. Што значи, да се преведе, дека сите постапки за наплата на побарувањата против законски осудените хрватски воени злосторници за надомест на штетата што државата им ја исплатила на нивните жртви во текот на годините ќе бидат суспендирани: згора на тоа, државата ќе ги врати парите на оние од кои ги зеде.

Или накратко: државата конечно ја презеде одговорноста за злосторствата. Засега Непознатиот сторител го откри својот идентитет и се вика Република Хрватска. Мирко Норац, тоа е хрватската држава.

Како што разбравте, не се работеше за парите – како што кажав, хрватската држава ги има тие пари за фрлање – туку за принципот. А принципот беше релативно едноставен: ако нешто изгледа како патка, оди како патка и се одѕива како патка, тогаш тоа е патка. Ако, значи, тоа било извршено во хрватска униформа, од војник со плата на хрватската држава, со знаење или дури и по наредба на хрватски офицер, во хрватска воена операција на хрватска територија, т.е. „во работното време“ на хрватската армија, военото злосторство не може да биде индивидуално, туку национално, државно, хрватско. На крајот на краиштата, „беше војна, а војна се гине: па ние не беревме јагоди!“, објасни одамна познатиот генерал на хрватската армија Љубо Ќесиќ Ројс.

На овој начин Андреј Пленковиќ и неговата влада ја зачуваа Република Хрватска за историјата како злосторничка. Знам, тоа е тежок збор, но не го донесов јас законот според кој Хрватска ги плаќа жртвите на злосторствата извршени од поединечни Познати Сторители.

За работите да бидат подобри и историски полегитимни, оваа работа – Република Хрватска како директен виновник за воените злосторства – е единствената точка на дневниот ред за која се сложија вечно спротивставените носители на извршната власт, премиерот Пленковиќ и претседателот Зоран Милановиќ.

„Дали е нормално државата која ги казнува – и треба да ги казнува – оние што извршиле воени злосторства, дваесет и пет години по војната, како за каско одговорност, истите тие луѓе да ги товари финансиски?“ праша претседателот на Републиката уште во јули 2021 година. „Знам дека ова што го кажувам нема да им се допадне на сите, затоа ќе бидам многу јасен и ќе повторам дека не ме фаќаат за збор. Значи, тоа е ситуација која бара координирана и политичка акција на високо ниво, со сосема чиста совест: ако си виновен, казнет си, но казната си има граница и како што кажав не смее да премине во злоупотреба. Што треба да прават луѓето кои веќе одговарале за своите гревови, да ограбат банка? Ниту еден министер не може да го реши тоа сам, државното правобранителство не може да го реши тоа затоа што доаѓа до ситуација да мора да го прекршат законот. Така претставничкото тело и хрватската влада можат да го решат ова претпазливо, сочувствително, интелигентно. Ако сакаат, а сигурен сум дека ќе сакаат. Не смееме да си дозволиме да се однесуваме како последните наивци. Се случуваат грешки и злосторства“.

Ситуацијата „бараше координирана и политичка акција на високо ниво“, па доби координирана и политичка акција на високо ниво: две и пол години подоцна, владата на Пленковиќ навистина се справи со оваа работа претпазливо, сочувствително и интелигентно.

„Се случуваат грешки и злосторства“.

Со други зборови, разбравме, ветераните во „униформи на хрватската армија палеле куќи, па дури и оделе да копаат бавчи и да садат тутун“.

Добро, ајде, и да берат јагоди.

(Борис Дежуловиќ е хрватски новинар. Текстот е објавен хрватскиот магазин „Новости“.)