Како Владимир Путин го претвори Бразил во фабрика за шпиони

Руската разузнавачка служба го претвори Бразил во вистинска производствена лента за „производство“ на своите тајни шпионски оперативци, но тим бразилски агенти успеа да ја разоткрие и демонтира оваа тајна мрежа во последниве години, пишува „Њујорк тајмс“ во својот специјален истражувачки извештај од четвртокот.

Еден од клучните членови на шпионскиот октопод бил извесен Артем Шмирев, кој изгледал како да изградил совршен лажен, таен идентитет. Тој водеше успешен бизнис, компанија за 3Д печатење, и делеше луксузен стан во Рио де Жанеиро со својата бразилска девојка и мачка.

Но, најважно од сè, тој имал автентичен извод од матичната книга на родените и пасош што го докажувале неговиот псевдоним – тој бил Герхард Даниел Кампос Витих, 34-годишен бразилски државјанин. Но, по шест години прикривање и „пасивност“ на шпионажата, тој беше нетрпелив да започне вистинска шпионска работа. „Никој не сака да се чувствува како губитник“, напиша тој во 2021 година во СМС-порака до својата руска сопруга – која исто така беше разузнавачки службеник – на несовршен англиски јазик. „Затоа продолжувам да работам и да се надевам.“

Сепак, Шмирев воопшто не бил единствениот – истрагата на „Њујорк тајмс“ откри дека со години Русија го користела Бразил како отскочна штица за своите најелитни разузнавачки офицери, познати како „илегалци“. Во смела и далекусежна планирана операција, руските шпиони се откажаа од своето руско минато, започнаа бизниси, стекнаа пријатели и имаа љубовни врски, што стана основа на нивните сосема нови идентитети со текот на годините.

Целта беше нешто сосема друго.

Иако во минатото беа откриени големи руски шпионски операции, вклучително и во Соединетите Држави во 2010 година, ова беше нешто сосема друго – целта не беше да се шпионира Бразил, туку да се стане Бразилец. Откако ќе се покријат со веродостојни приказни за минатото, тие ќе се упатат кон САД, Европа или Блискиот Исток и ќе започнат сериозна разузнавачка работа.

Еден од руските шпиони започнал бизнис со накит. Вториот, или поточно втората, беше русокоса манекенка со сини очи. Третиот студирал на Американскиот универзитет. Исто така, имало еден бразилски истражувач кој се вработил во Норвешка и еден брачен пар кој на крајот отишол во Португалија, за на крајот сè да се распадне.

Во последните три години, бразилските контраразузнавачки агенти тивко и методично ги фаќаат овие шпиони. Преку макотрпна полициска работа, овие агенти откриле шема што им овозможила да ги идентификуваат шпионите еден по еден. Агентите откриле најмалку девет руски офицери кои работеле под тајни бразилски идентитети, според документи и интервјуа. Шест од нив никогаш досега не се јавно идентификувани. Истрагата досега опфати најмалку осум земји, соопштија официјални лица, а разузнавачките информации доаѓаат од САД, Израел, Холандија, Уругвај и други западни безбедносни служби.

Користејќи стотици истражни документи и интервјуа со десетици службеници за спроведување на законот и разузнавање од три континенти, „Њујорк тајмс“ ги состави деталите за руската шпионска операција во Бразил и тајните напори за нејзино разбивање.

Демонтирањето на фабриката за шпионажа на Кремљ беше, како што се истакнува, повеќе од рутинска контрашпионажа, туку дел од штетните последици од децениската руска агресија. Руските шпиони во тој период помогнаа во соборувањето на патнички авион на лет од Амстердам во 2014 година, се мешаа во изборите во САД, Франција и на други места, труеја наводни непријатели и планираа државни удари.

Но, одлуката на рускиот владетел Владимир Путин да ја нападне Украина во февруари 2022 година предизвика глобален одговор на руската шпионажа дури и во делови од светот каде што овие офицери долго време уживаа одреден степен на имунитет и неказнивост. Меѓу овие земји беше и Бразил, кој историски има пријателски односи со Русија.

Бразилската истрага, како што пишува NYT, нанесе катастрофален удар врз руската програма за нелегална имиграција. Тоа елиминираше кадар од високо обучени офицери кои ќе биде тешко да се заменат – најмалку двајца беа уапсени, а други набрзина се повлекоа во Русија. Откако беа разоткриени, најверојатно никогаш повеќе нема да можат да работат во странство.

Потрагата по „духови“

Во центарот на овој спектакуларен пораз беше тим контраразузнавачки агенти од бразилската федерална полиција, истата единица што го истражуваше поранешниот бразилски претседател Жаир Болсонаро за заговор за државен удар. Од нивното седиште во главниот град Бразилија, тие поминале години пребарувајќи низ милиони бразилски записи за идентификација, барајќи шеми. Оваа задача стана позната како „Операција Исток“.

На почетокот на април 2022 година, само неколку месеци откако руските трупи влегоа во Украина, ЦИА испрати итна и вонредна порака до бразилската федерална полиција. Американците објавија дека таен руски воен разузнавачки офицер неодамна се појавил во Холандија на стажирање во Меѓународниот кривичен суд (МКС), токму кога судот започнал истрага за руските воени злосторства во Украина.

Тој патувал со бразилски пасош под името Виктор Милер Фереира. Под тоа име, тој дипломирал на престижниот универзитет „Џонс Хопкинс“. Но, неговото вистинско име, изјави ЦИА, било Сергеј Черкасов. Холандските гранични службеници му одбија влез и тој во моментот бил во авион за Сао Паоло.

Со ограничени докази и само неколку часа за дејствување, Бразилците немаа овластување да го уапсат Черкасов на аеродромот, па полицијата го држеше под строг надзор неколку неизвесни денови додека беше слободен во хотел во Сао Паоло. Конечно, офицерите добија налог и го уапсија, не за шпионажа, туку под полесно обвинение за користење лажни документи. Но, дури и тоа се покажа како многу потежок случај отколку што очекуваше секој – за време на испрашувањето, Черкасов беше самоуверен, инсистирајќи дека е Бразилец и дека има документи што го докажуваат тоа.

Неговиот бразилски пасош беше автентичен, тој имаше бразилска картичка за регистрација на гласачи како што е пропишано со закон и потврда дека ја завршил задолжителната воена служба. Со еден збор, сè беше автентично. „Немаше никаква врска меѓу него и големата Мајка Русија“, рече истражител на Федералната полиција кој, како и другите, зборуваше под услов на анонимност бидејќи истрагата е сè уште отворена.

Дури кога полицијата го пронашла неговиот извод од матичната книга на родените, приказната на Черкасов – и целата руска операција во Бразил – почнала да се распаѓа. Во минатото, руските шпиони честопати добивале документи за идентификација преземајќи го идентитетот на мртви луѓе, честопати бебиња, но не и во овој случај. Агентите утврдиле дека Виктор Милер Фереира никогаш не постоел, но сепак имал вистински извод од матичната книга на родените.

„Сè започна со Сергеј“

Документот посочува дека Виктор Милер Фереира е роден во Рио де Жанеиро во 1989 година од бразилска мајка, вистинска личност која починала четири години подоцна. Но, кога полицијата го пронашла нејзиното семејство, агентите дознале дека жената никогаш немала дете, а властите никогаш не пронашле никого што се совпаѓа со презимето на таткото. Откритието покрена изненадувачки прашања – како руски шпион добил вистински документи под лажно име и, најважно, ако еден шпион можел да го направи тоа, зошто не би можеле и другите?

Федералните агенти почнаа да бараат, како што ги нарекоа, „духови“ – луѓе со легитимни изводи од матичната книга на родените, кои го поминале животот без никаква евиденција за вистинско живеалиште во Бразил и кои одеднаш се појавиле како возрасни, брзо собирајќи документи за идентификација. За да ги пронајдат овие „духови“, агентите почнале да бараат соодветни обрасци во милиони изводи од матичната книга на родените, пасоши, возачки дозволи и броеви на социјално осигурување.

Дел од ова би можело да се автоматизира, но, како што истакнува NYT, не сите бразилски бази на податоци можат лесно да се поврзат и дигитално да се пребаруваат. Голем дел од ова мораше да се направи рачно, а целата оваа макотрпна аналитика ѝ овозможи на „Операцијата Исток“ да ја разоткрие целата руска операција.

„Сè започна со Сергеј“, рече еден висок бразилски функционер.

Сите шпиони, без разлика за која земја работат, се соочуваат со истиот предизвик – создавање лажен идентитет што ќе издржи контрола. Со генерации, тајните агенти користеле лажни пасоши, украдени имиња и добро извежбани прикриени приказни, но дигиталното доба, каде што речиси секој има онлајн историја, ги направи работите многу покомплицирани.

Ова е особено акутен проблем за Русија. Иако сите шпионски служби вработуваат тајни агенти, повеќето се потпираат на мрежи од локални информатори за да го извршат тешкиот товар на собирањето разузнавачки информации, Русија е единствена во ова. Уште од најраните години на Советскиот Сојуз, тајните агенти се посветуваа на доживотна служба, живеејќи и работејќи како сосема различни луѓе.

Посебните луѓе на Путин

Самиот Путин призна дека ги надгледувал советските тајни агенти додека бил стациониран во Источна Германија како млад офицер на КГБ на крајот од Студената војна. „Ова се посебни луѓе со посебни квалитети, посебни верувања и посебен карактер“, рече тој во телевизиско интервју во 2017 година. „Да го оставиш зад себе поранешниот живот, да ги оставиш зад себе најблиските и семејството, да ја оставиш зад себе земјата многу, многу години за да го посветиш животот на служење на земјата, не е нешто што секој може да го направи. Само избраните можат да го направат тоа, и тоа го кажувам без никакво претерување“.

Бразил изгледаше како идеално место за избраните шпиони на Путин да ја изградат својата приказна. Бразилскиот пасош е еден од најкорисните во светот, овозможувајќи патување без виза во речиси исто толку земји колку и американскиот пасош. Некој со европски црти на лицето и лесен акцент веројатно нема да се издвои во мултиетнички Бразил.

И додека многу земји бараат потврда од болница или лекар пред издавање на изводи од матична книга на родени, Бразил дозволува исклучок за оние родени во рурални средини – властите ќе издадат извод од матична книга на родени на секој што ќе изјави во присуство на двајца сведоци дека детето е родено од барем еден бразилски родител.

Системот е исто така значително децентрализиран и ранлив на локална корупција. Со извод од матичната книга на родените во рака, сè што е потребно е да се аплицира за регистрација на гласачи, воени документи и, конечно, пасош. Откако ова ќе се добие, шпионот може да оди речиси насекаде низ светот.

Едно од првите имиња што се појавија кога истражителите ја започнаа потрагата беше она на Герхард Даниел Кампос Витих, лажниот идентитет на Шмирев. Се чинеше дека се вклопува во шаблонот – во неговиот извод од матичната книга на родените пишуваше дека е роден во Рио во 1986 година, но се појави од никаде во 2015 година.

Додека агентите ја започнале истрагата, Шмирев изградил таен идентитет толку убедлив што дури ни неговата девојка и колегите немале поим за тоа. Тој зборуваше португалски совршено со акцент кој, како што објасни, бил резултат на детството поминато во Австрија.

Се чинеше дека инвестирал сè што имал во својата печатарска компанија, „3Д Рио“, која ја изградил од нула и за која, според поранешните колеги, се чинеше дека навистина се грижи. Тој помина многу време работејќи на 16-тиот кат од еден облакодер во центарот на Рио. Понекогаш ги праќал вработените дома за да може да работи сам. „Тој беше работохолик“, рече Фелипе Мартинез, поранешен клиент кој се спријателил со Русинот кого го познавал како Даниел. „Тој размислуваше на големо.“

Компанијата стана успешна, рече еден поранешен вработен, со клиенти како што се телевизиската мрежа ТВ Глобо и бразилската војска, но имаше и необични работи, како што потврдија пријатели и колеги. На пример, тој никогаш не го држел компјутерот поврзан на интернет кога не го користел, а се чинело дека има многу повеќе пари отколку што можела да му обезбеди работата.

Тој одеднаш ќе патува во Европа и Азија и ќе се шегува за спроведување „индустриска шпионажа“ против конкурентите. Понекогаш се претставувал како клиент во други печатници, а еднаш испратил еден од своите вработени на пракса во конкурентска компанија за потоа да известува за тоа што се случува таму. Исто така, се чинеше дека се плаши од објективот и не сакаше да биде фотографиран до таа мера што еден поранешен вработен се сети како се шегувал дека можеби „го бара федералната полиција“.

Шмирев се испаничил кога еден локален весник објавил негова фотографија како стои спроти градоначалникот на Рио на отворањето на технолошки центар, се присети Мартинез. Но, само ретроспективно сето тоа изгледаше значајно, рекоа пријателите. Приватно, Шмирев бил здодевен и фрустриран од својот таен живот. „Нема вистински достигнувања на работа“, напишал тој во една СМС-порака до својата сопруга. „Не сум бил таму каде што треба да бидам веќе две години.“

Неговата сопруга, Ирина Шмирева, руска шпионка која му испраќала пораки од другата страна на светот, од Грција, немала многу сочувство. „Ако сакаше нормален семеен живот, си направил фундаментално погрешен избор“, одговори таа. Сепак, таа призна дека животот што го воделе не бил онаков каков што очекувале. „Да, не е како што беше ветено и е лошо“, напиша таа во една порака. „Тие во основа ги лажат луѓето, а јас тоа го гледам како лоша работа. Тоа е неправедно и неконструктивно.“

Започна инвазијата, започна и „ловот“

Тие пораки се дел од цела колекција документи што биле споделени со странски разузнавачки служби, а до кои и „Њујорк тајмс“ имал пристап. Тие беа испратени во август 2021 година, а подоцна беа пронајдени во телефонот на Шмирев.

Шест месеци подоцна, Русија ја нападна Украина и одеднаш разузнавачките агенции ширум светот почнаа да соработуваат, со прекинување на шпионажата на Кремљ како нивен приоритет. Животот на руските шпиони распоредени низ целиот свет е превртен наопаку.

Првиот што беше разоткриен беше Черкасов, кој беше уапсен во неделите по почетокот на инвазијата. Потоа Михаил Микушин, кој беше под истрага во Бразил, се појави во Норвешка и таму беше уапсен. Двајца руски тајни агенти беа уапсени и во Словенија, каде што живееја под тајни аргентински идентитети. До крајот на 2022 година, бразилските истражители се приближуваа кон самиот Шмирев. Откако федералните агенти го открија идентитетот на Герхард Даниел Кампос Витих, открија дека неговата мајка е мртва и никогаш немала дете со тоа име, а неговиот татко не е пронајден, до крајот на декември агентите беа речиси сигурни дека откриле таен руски шпион.

Ако Шмирев тогаш бил исплашен, тој не го покажал тоа. Едно попладне тој декември, тој вечерал со колега во популарната населба Ботафого. Тој изгледаше опуштен и рече дека оди во Малезија на еден месец, според вработен кој зборуваше под услов на анонимност.

Тој избегал од земјата само неколку дена пред федералната полиција да го открие неговиот идентитет. Агентите беа изненадени – толку многу работа и тој најпосле им избега. Сепак, Шмирев имал повратна карта за 2 февруари 2023 година, па агентите добиле налози за негово апсење и претрес на неговите адреси. Кога Шмирев ќе слета на бразилска почва, тие планираа, ќе бидат подготвени. Но, тој никогаш не се врати.

И тој не беше единствениот руски шпион кој им избега. Секој пат кога агентите ќе откриеа име, се чинеше како да е веќе предоцна. Двојката во триесеттите години, која живееше под имињата Мануел Франциско Штајнбрук Переира и Адријана Каролина Коста Силва Переира, избега во Португалија во 2018 година и никогаш повеќе не беше видена. Една група се чини дека е откриена во Уругвај – жена наводно по име Марија Луиза Домингез Кардозо имала бразилски извод од матичната книга на родените, а подоцна добила и уругвајски пасош.

Конечно, имаше уште еден брачен пар – Федерико Луиз Гонзалез Родригез и неговата сопруга Марија Изабел Мореско Гарсија, русокоса шпионка која позира како модел. Наводниот златар по име Ерик Лопес, за кој се покажа дека е руски шпион по име Александар Утехин, исто така избегал. Двојката, која живее во Португалија под презимето Переира, се покажа дека се Владимир Александрович Данилова и Екатерина Леонидовна Данилова, според двајца западни разузнавачки службеници.

Уругвајската врска и солзите на крајот

Минатата есен, Бразилците издадоа серија сини потерници од Интерпол во кои имињата, фотографиите и отпечатоците од прсти на руските шпиони, вклучувајќи ги Шмирев и Черкасов, беа доставени до сите 196 земји-членки. Сепак, Интерпол не се занимава со политички прашања како што е шпионажата, а за да се заобиколи таа пречка, бразилските власти соопштија дека Русите се под истрага за користење лажни документи.

Уругвај издаде слични предупредувања – до кои дојде и „Њујорк тајмс“ – за осомничени руски шпиони кои влегле во земјата под бразилски идентитет. Нивните вистински имиња, рекоа разузнавачите, се Роман Олегович Ковал, Ирина Алексеевна Антонова и Олга Игоревна Тјутериева.

Од сите овие шпиони, само Черкасов остана во затвор. Тој беше осуден за фалсификување документи и осуден на 15 години затвор, но казната му беше намалена на пет години. Во очигледен обид да го врати дома порано, руската влада тврдеше дека тој е баран дилер на дрога и поднесе судски документи со кои бара негова екстрадиција. Но, Бразилците возвратија. Доколку Черкасов бил дилер на дрога, тврдеа обвинителите, тогаш било важно тој да остане во затвор уште подолго за да може полицијата да спроведе истрага. Тој сè уште е во затвор во Бразилија.

Последниот познат контакт што Шмирев го имал со Бразил бил телефонски повик до неговата девојка откако тој заминал. Како што рече неговиот бразилски пријател Мартинез, тој беше тажен, можеби дури и плачеше. „Ќе чуеш некои работи за мене, но мора да знаеш дека никогаш не сум направил ништо толку лошо. Никогаш не сум убил никого или нешто слично“, рече тој, според Мартинез. „Моето минато ме стигна“, заклучи тој.