Како е да се пишува во ерата на демагозите: Леа Ипи разговара со Елиф Шафак

Наградената мемоарска книга „Слободна“ на албанската писателка Леа Ипи, детално го опишува искуството од растењето во Албанија и пред и по комунистичкото владеење. Нејзината нова книга, „Понижување“, го реконструира животот на нејзината баба, која пристигнала во Тирана од Солун како млада жена и се вклучила тесно во политичкиот живот на земјата. Таа моментално ја држи катедрата за политика и филозофија „Ралф Милибанд“ на Лондонската школа за економија.

Турската писателка Елиф Шафак е авторка на повеќе од 20 книги, и документарна и фикција, вклучувајќи го романот „10 минути 38 секунди во овој чуден свет“ кој е номиниран за Букерова награда и, неодамна, „Има реки на небото“.

Тие двете разговараа преку видое повик со посредство на новинар на „Гардијан“. Во тој момент Ипи патуваше во Индија, а Шафак беше дома во Лондон. Нивниот разговор се движеше околу заканите од цензура и порастот на популизмот, предизвиците на тоа да се биде писател со повеќекратни идентитети и важноста на претставувањето на сложени историски настани во нивното дело. Ви го пренесуваме овој возбудлив разговор онака како што е напишан во „Гардијан“.

Елиф Шафак: Ова е доба на анксиозност. Има толку многу вознемиреност, на исток и на запад, на млади и на стари, толку многу луѓе се вознемирени во моментов, тоа е сосема опипливо. И мислам дека во многу погледи, ова е златното доба за демагогија, за популистичкиот демагог да излезе на сцената и да каже: „Само оставете ми го тоа мене. Ќе ви ги поедноставам работите“.

Леа Ипи: Она што е впечатливо за мене е контрастот помеѓу овој навистина богат живот што го наоѓате во литературата и во академијата, и клишеата на политиката. Во литературата постои експериментирање со жанрови и со култури и со јазици, и така добивате чувство на сложеност. Речиси спротивното се случува во политичката сфера, каде што сè е поврзано со едноставноста. Сè е поврзано со пораката, а не со нејзината сложеност. Мора да биде кратко. Мора да биде многу едноставно, на работ на баналност. И уште повеќетоа е исклучувачко. Значи, постои тенденција во современиот политички дискурс да се каже: Добро, ајде да ги избркаме мигрантите – чувство дека можете да добиете праведно општество само ако имате хомогени општества.

Златна ера е за популистичкиот демагог да излезе на сцената и да каже: Само оставете ми го тоа мене – Елиф Шафак

Елиф Шафак: Важно е да се зборува и за цензурата. Не само притисоците што доаѓаат однадвор или одозгора, туку и одвнатре: самоцензура. Како да го надминеме тоа? Јас доаѓам од земја во која зборовите се тешки. Сè за што пишувате, од сексуалност до род, па сè до сеќавање до историја, може да ги навреди властите. Го почувствував тоа кога еден од моите романи, „Копилето од Истанбул“, беше изведен на суд: раскажува приказна за едно ерменско-американско семејство и едно турско семејство низ очите на жени, но се занимава со сеќавање, амнезија и најголемото табу што сè уште постои во Турција, а тоа е ерменскиот геноцид. Кога романот беше објавен, обвинителот побара три години затвор. Зборовите на измислените ликови беа изнесени на суд како доказ. И во тоа време, имаше луѓе што палеа знамиња на ЕУ, плукаа по мојата слика, ја палеа мојата слика, ме нарекуваа предавник.

Години подоцна, две од моите книги беа истражувани за кривично дело опсценост: „10 минути 38 секунди во овој чуден свет“ затоа што во неа има сексуална работничка, и „Погледот“ затоа што се занимава со теми како злоупотреба на деца, во земја каде што имаме деца-невести, што, според мене, значи злоупотреба на деца. Причината зошто го споменувам ова е затоа што ова се реалностите на општествата од каде што доаѓаме. Мораме да си издвоиме простор во кој ќе заборавиме на сето тоа. Затоа што ако почнеме да размислуваме – дали луѓето ќе се навредат? Дали властите ќе се вознемират? Тогаш не можеме да произведеме ниту еден ред.

Леа Ипи: Она што ми беше важно во врска со растењето во Албанија, а потоа и со навигацијата низ транзицијата од комунизмот во посткомунистичкиот период, е тоа што живеењето во тоталитарно општество те прави многу, многу чувствителен на пропаганда од сите видови, цело време. И така, всушност никогаш го немаше овој прекин каде што прво живеев во неслободен свет, а потоа станав дел од слободниот свет, секогаш беше важно да се остане буден за да се види каде има цензура и идеолошка манипулација и пропаганда – дури и доаѓајќи од места што на почетокот изгледаат сосема безопасни и невини.

Постојано размислувате за тоа што критично недостасува во општеството во кое живеете: каде е празнината во демократијата? Постои целата оваа пофалба на слободата, а сепак живееме со политичари и луѓе кои донесуваат одлуки што толку очигледно ја ограничуваат слободата на другите луѓе насекаде.

Во Албанија го имаме овој израз: „Истанбул гори, а баба се чешла“. Се грижиш дека на некој начин, она што го правиш е сосема ирелевантно, но си велиш: мојата работа е само да бидам критичен, да вршам притисок и да се сеќавам, да се обидам да ги натерам луѓето да размислат за тоа како минатото ја обликува иднината, како овие идеи се повторуваат и како овие политички конфликти во сегашноста имаат историја и сите потекнуваат од некоја нерешена траума во минатото.

Елиф Шафак: Имаме толку многу заедничко: субјектите, темите со кои се занимаваме, географиите од кои доаѓаме, но и тишините во кои се вкопуваме. Мислам дека за двете меморијата е важна, не за да се заглавиме во минатото, туку затоа што без сеќавање не можеме да се поправиме.

Леа Ипи: Започнува со разбирање како секој глас таму е секогаш резултат на некаков однос на моќ. Ова беше моето искуство со пишувањето на „Понижување“, која е за мојата баба, и со навлегувањето во архивите. Се покажа дека е навистина тешко да се истражи жена која живеела во 1920-те и 30-те години. Таа живеела во Солун, кој сè уште бил многу културно отомански кога растела. Тукушто станал дел од грчката држава, и тие целосно го обликувале дискурсот за тоа што сакале да им се каже и како тоа било раскажано.

Ако се потпирате на официјални авторитетни извори, сите тие имаат своја агенда, и по начинот на кој ја градат архивата, по начинот на кој ја пишуваат историјата, дури и по начинот на кој ги обликуваат книжевните традиции, тие секогаш имаат агенда што обично е агенда на луѓето на власт. Па, како да го предизвикате тоа? Мислам дека само кога литературата станува отпор, таа може да го предизвика тоа, но треба експлицитно да сака да го стори тоа.

Елиф Шафак: Мислам дека да се биде писател е малку како да се биде лингвистички археолог: мора да се копа низ слоеви на приказни, но и слоеви на заборавања. Секако, за Отоманската империја зборуваме за мултиетничка, мултијазична, мултирелигиозна империја која траела повеќе од 600 години. Таа е неверојатно сложена, а приказната се менува во зависност од тоа кој ја раскажува, но исто така и она за што сме свесни е кој не смее да ја раскажува приказната. Тоа е она што сакаме да го постигнеме.

Значи, начинот на кој, на пример, се учи отоманската историја во училиштата, а јас одев во турски училишта: постои празнина, а тој празен простор речиси секогаш е исполнет со ултранационалистичка, понекогаш ултрарелигиозна, империјална носталгија која зборува за тоа каква голема империја бевме. Каде и да одевме, донесовме правда и цивилизација. Во моментот кога ќе почнете да прашувате: Добро, што е со приказните за жените? Каква беше Отоманската империја за проститутка, за конкубина во харемот, за селанка која немаше пристап до моќ или авторитет? Потоа има огромна тишина. Или во моментот кога ќе почнете да прашувате за малцинствата, можеби еврејски мелничар, курдски селанец, арапски земјоделец, грчки морнар. Каква била Отоманската империја за нив? Или ерменски сребрар? Повторно, голема тишина.

Литературата има демократска функција само затоа што не проповеда – ако проповедаш, тогаш стануваш авторитарен – Леа Ипи

Но, ако можам брзо да го додадам ова, не ми се допаѓа кога писателите се обидуваат да проповедаат, да поучуваат или да држат предавања, и мислам дека тоа е нешто за кое треба да бидеме многу внимателни.

Леа Ипи: Литературата ја има оваа демократска функција само затоа што не проповеда. Ако проповеда, ќе ја изгуби. Ако му кажете на читателот: „Вака треба да го гледате светот, ова е правилно, а ова е погрешно“, тогаш станувате авторитарни.

И тогаш, всушност, литературата ја губи оваа моќ што ја има да продолжи со читателот. Не мислам дека книгата е завршена кога писателот ја пишува: таа продолжува да се пишува себеси во својот прием, во начинот на кој луѓето дискутираат за неа, во начинот на кој нејзините теми се влеваат во општествените и културните дебати пошироко.

Кога излезе „Слободна“, луѓето постојано ми ја праќаа оваа фотографија од [турскиот претседател] Ердоган со книгата за време на самитот за дискусија за мировниот договор меѓу Ерменците и Азербејџан. На едно ниво е малку непријатно, бидејќи ја гледате оваа книга и знаете како сте ја напишале и знаете што сте сакале да напишете, и сè беше за слободата, а потоа одеднаш гледате овие многу авторитарни ликови со неа. Во секое општество некои политичари ја присвојуваат уметноста од сите видови, но јас сум склона да кажам само: „Да, но тоа е исто така дел од приказната на книгата“.

Тоа е место на двосмисленост, а јас исто така имам двосмислен став кон него; не ми се допаѓа фактот што сум писателка која пишува за Албанија, или за комунизмот, или како е да се живее во тоталитаризам, а потоа и во капитализам. Она што го прави посебно за мене, а сигурна сум дека истото важи и за вас, е тоа е мало место од кое навистина можете да го реконструирате светот. Албанија е земја која била под Отоманската империја, но мојот роден град, Драч, бил римски град. Има еден од најголемите амфитеатри на Балканот. Пред тоа бил хеленски град. После тоа, бил центар на Византија. Бил окупиран од Венеција. Значи, во овие 100 квадратни метри во центарот на градот, имате милениуми европска историја.

Секогаш се смеам кога слушам дискусии за приклучување кон ЕУ, бидејќи си мислам, кога не сме биле допрени од ЕУ? Кога некогаш сме биле оставени сами од Европа?

Елиф Шафак: Тешко искуство е да се биде турски писател, а за жена романописец мислам дека е малку потешко, бидејќи треба да се справите со дополнителни слоеви на мизогинија и патријархат. Не сакам да сликам сосема мрачна слика, но исто така сакам да бидам искрена: ве плеснуваат по едниот образ, и тоа секогаш боли, но истовремено ве бакнуваат и на другиот образ, бидејќи читателите читаат. Приказните се важни, особено во земјите каде што демократијата се намалува: ако една земја оди назад, иронично литературата и уметноста стануваат сè поважни. Значи, постои ова многу поделено постоење.

Леа Ипи: Не знам дали е депресивен знак на времето што ги имаме сите овие навистина интересни дебати во светот на културата, кои всушност не се одразуваат во ништо што се случува во политичкиот свет, каде што всушност е, ако воопшто, спротивното, каде што имате едноставност и редукција и исклучување. Како е можно сè уште да не успеваме да најдеме начин да ги премостиме двете?

Елиф Шафак: Никогаш не можам да го заборавам фактот дека сум имигрант во Велика Британија. Но, исто така, јас сум некој што искрено верува во повеќекратна припадност. Па, секако, тоа што сум Турчинка е голем дел од мојата работа и тоа која сум, но Велика Британија ми даде и многу. Англискиот јазик ми даде толку многу, а пишувам на овој јазик повеќе од 20 години. Како можам да негирам дека ми даде чувство на дом? Но, би сакала да мислам на себе како на граѓанин на човештвото, како на граѓанин на светот, што е нешто што толку многу се омаловажува во ова време на популистичка демагогија. Ни беше кажано дека ако си граѓанин на светот, си граѓанин од никаде, и тоа е нешто што сакам да го оспорам. Мислам дека тоа е погрешно. Живееме во многу сложена ера. Пред нас се огромни глобални предизвици, и сè, од климатската криза до можноста за уште една пандемија, до продлабочување и проширување на нееднаквостите, покажува колку длабоко сме меѓусебно поврзани.