Југоисточна Европа плаќа највисоки цени на струјата во ЕУ

За сопственикот на ресторанот во Атина, Христос Капетанакис, киријата отсекогаш била висока, но сега тој се соочува со она што тој го нарекува „втора кирија“, бидејќи зголемените сметки за електрична енергија го намалуваат профитот и го принудуваат да ги зголеми цените.

Капетанакис плаќа помеѓу 3.000 и 3.800 евра месечно за електрична енергија, 40% повеќе отколку пред рускиот напад врз Украина во 2022 година, кој предизвика европска енергетска криза. Струјата претходно изнесуваше 3 отсто од месечниот промет, а сега е поблиску до 15 отсто.

„Постојаниот пораст на цените, особено во туристичкиот сектор… ја става Грција во позиција да стане помалку конкурентна во споредба со другите медитерански земји“, рече тој од неговиот ресторан во историската област Плака.

Овој проблем одекна низ целиот континент откако војната во Украина ги прекина испораките на руски гас за Европа и ги принуди земјите како Грција да бараат поскапи алтернативи.

Сепак, југоисточна Европа го почувствува влијанието многу повеќе отколку северозападната. Експертите велат дека оваа разлика само ќе се зголемува со зимата, што ќе има последици и врз економскиот раст.

Големопродажната цена на струјата во Грција и Италија во август беше 12 пати повисока отколку во нордиските земји, па дури ги надмина и другите јужноевропски земји кои се соочуваат со топло време.

Од 2021 година, Грција потроши 11 милијарди евра за субвенции за енергија за да ги заштити потрошувачите. Во 2022 година, оваа потрошувачка изнесуваше 5,3% од БДП – убедливо највисока во ЕУ и двојно повеќе од второпласираната Италија, според податоците на француската енергетска консултантска компанија Enerdata.

И покрај напорите на Атина да ги заштити граѓаните од зголемувањето на цените на енергијата, ситуацијата дополнително ја влоши кризата на трошоците за живот во Грција, која трае од должничката криза 2009-2018 година, за време на која платите, пензиите и инвестициите во производството и транспортот на енергија беа исечени.

„Зголемените цени на енергијата и негативното влијание врз БДП се тавтологија“, рече Никос Магинас, виш економист во Националната банка на Грција.

„Зголемените цени негативно влијаат на потрошувачката на домаќинствата и структурата на трошоците за индустријата, авиокомпаниите и транспортниот сектор.

Голем дел од разликата меѓу Југоисточна Европа и нејзините соседи се сведува на инвестициите. Додека североисточна Европа има мрежи за електрична енергија и гасоводи кои овозможуваат лесен пренос на енергија меѓу земјите, како и силна мешавина на обновливи извори на енергија, голем дел од југоисточна Европа е фрагментиран и изолиран.

Складирањето енергија, кое станува сè поважно во северноевропските земји, практично не постои во делови од југоистокот. Германија има голем капацитет за складирање од 1.668 мегавати (MW), додека Грција нема ниту еден на своето копно, според податоците на компанијата LCP Delta со седиште во Единбург.

„Југоисточна Европа и Балканот немаат доволно (електрични) меѓусебни врски. Секогаш кога има недостиг на енергија и перформансите на обновливите извори на енергија се слаби, тие се борат да ги увезат потребните количини“, рече Хенинг Глојстајн, шеф за енергија, клима и ресурси во Групацијата Евроазија.

Од друга страна, Шпанија забележа огромен пораст на производството на обновлива енергија во последната деценија, делумно благодарение на финансирањето на ЕУ. Во првите шест месеци од минатата година, таа произведуваше речиси 60% од својата електрична енергија од обновливи извори, што е повеќе од 51% една година порано.

„Ако не инвестирате, цените на енергијата ќе останат високи“, заклучи Глојштајн.

Европската електрична мрежа е голем успех во многу аспекти. Во 2022 година, Франција го зголеми увозот од Германија кога производството на нуклеарна енергија се намали. Кога беа прекинати испораките на руски гас во Европа преку Украина, ценовниот шок беше ограничен бидејќи блокот најде алтернативи.

Сепак, многумина веруваат дека треба да се направи повеќе. Откако цените на струјата вртоглаво пораснаа во Грција минатото лето, премиерот Кирјакос Мицотакис и пиша на Европската комисија барајќи решение за „неприфатливите“ разлики во цените на електричната енергија низ Европа.

Грција не е сама. Голем дел од Балканот е во голема мера зависен од фосилните горива, а регионалниот енергетски систем е слаб. Минатиот јуни, прекини на електрична енергија ги погодија Црна Гора, Босна, Албанија и Хрватска кога мрежата беше преоптоварена поради високата потрошувачка на клима уред за време на топлотниот бран. Косово, кое произведува повеќе од 90% од својата енергија од јаглен, се бори да остане во чекор со остатокот од Европа во инсталирањето на обновливи извори на енергија.

Во декември, Косово започна аукција за инсталирање на 100 MW капацитет од ветерна енергија. Сепак, Светска банка проценува дека е потребно дури 100 пати повеќе – најмалку 10 гигавати нов капацитет – за да се постигне целта за елиминирање на употребата на јаглен до 2050 година. Оваа транзиција се проценува на 4,5 милијарди евра, што е огромна сума за мала економија како Косово.

Без доволна прекугранична интеграција или складирање, понекогаш има премногу енергија за еден пазар, што ги принудува производителите да ја намалат понудата.

„Ако целта е конкретно да се намалат цените, најлесниот начин да се направи тоа е да се зголеми уделот на обновливите извори на енергија или нуклеарната енергија“, рече Фабијан Ронинген, аналитичар во консултантската компанија Ристад енерџи.

Иако Грција нема нуклеарни централи, Аристотелис Аивалиотис, генерален секретар на Министерството за енергетика, е оптимист, истакнувајќи дека производството од обновливи извори е во пораст, две нови електрани на гас треба да проработат оваа година, а складирањето на енергијата е планирано за 2028 година. Плановите вклучуваат и подобрување на поврзувањето со електрична енергија со Италија, Албанија и Турција до 2031 година, што ќе чини околу 750 милиони евра, пишува Ројтерс, а пренесува energetika.me.

„Големопродажните цени постепено ќе се намалуваат… и тоа сигурно ќе се пренесе на потрошувачите во одреден момент“, изјави Аивалиотис за Ројтерс.

Грчките граѓани, сепак, не се убедени. Таксистот Фекас, кој живее во предградието на Атина, се мачи да плати школарина и џепарлак за своите три деца поради високите сметки за струја.

Тој ги моли своите деца да ја намалат употребата на лаптопи и таблети за да заштедат енергија – тешко барање за младите кои се прикачени на нивните уреди.

„Ние сме на работ да станеме финансиски ранливо семејство“, рече тој. „Владата треба да обрне внимание“.