Интервју со Анита Ангеловска-Бежоска: Народната банка е гарант за стабилноста на цените и на денарот

Клучно е што шокот со којшто економиите се соочуваат заради пандемијата на Ковид-19 не е од економски карактер, односно не се должи на порозност на економските фундаменти. Оттука, тој не би требало да се одрази позначајно врз долгорочниот потенцијал за раст

Мирче Јовановски

Народната банка е една од институциите од кои зависи како Македонија ќе се справи со економските последици од корона кризата чиј краен дострел во моментов никој не може да ги предвиди. Гувернерката Анита Ангеловска-Бежоска ја потенцира независноста на институцијата со која раководи и уверува дека со мерките што се преземаат ќе се задржи она што макотрпно се градеше во годините на самостојноста – стабилноста на девизниот курс на денарот и на инфлацијата, како и здравиот банкарски систем кој и во кризата, но и во посткризниот период со кредити треба да го помогне стопанскиот раст. Во интервјуто за Независен.мк гувернерката се осврнува и на достапноста на финансиска поддршка за македонската економија, за мерките кои уште и стојат на располагање на централната банка и зошто Народната банка кај нас не може да „истура“ пари во економијата како што тоа се прави во развиените земји.

Госпоѓо Ангеловска-Бежоска, македонската економија е во хибернација повеќе од еден месец. Какви се процените на Народната банка, колку корона-кризата ќе ја чини македонската економија?
Целиот свет се соочува со една од најголемите и најтешките кризи којашто го загрозува здравјето на луѓето, заради што од примарно значење е преземањето на сите потребни мерки за нејзино сузбивање. Неизбежно е ваквиот контекст да има економски последици, коишто според сегашните видувања, оваа година ќе значат пад на глобалната економија, најголем по периодот на глобалната депресија. Мерките коишто се преземаат во земјите резултираат со ограничувања кај факторите на производство, односно намалена понудата на стоки и услуги, но истовремено и со намалена побарувачката. Влошените очекувања на економските субјекти и зголемената неизвесност, заедно со намалениот доход ќе доведат до одложување на личната потрошувачка, намалена деловна активност и намалени инвестиции. Покрај домашниот контекст, кај отворените економии, меѓу коишто е и нашата, влијание ќе има и надворешното окружување, односно намалената странска побарувачка за извоз на стоки и услуги. Нашите тековни проценки упатуваат на пад на странската побарувачка во интензитет сличен на оној во периодот на глобалната економска криза од 2008 година. Оттука, имајќи ги предвид неповолното глобално окружување и домашните мерки, повеќе од јасно е дека барем на краток рок, остварувањата и на македонската економија ќе бидат значајно пониски од досега проектираните. Очекуваме забавување на сите компоненти на домашната побарувачка освен кај јавната потрошувачка, што заедно со очекуваниот пад на извозот ќе доведе и до пад на увозот.
Веќе ги завршуваме редовните макроекономски проекции и многу скоро, ќе ги презентираме во јавноста. Сепак би потенцирала дека неизвесноста е исклучително голема со оглед на специфичноста на шокот со кој се соочуваме. Со кој интензитет ќе биде погодена македонската економија зависи од успешноста во справувањето со здравствената криза, како кај нас, така и кај нашите најзначајни трговски партнери, од ефективноста на економските мерки коишто се преземаат со цел ублажување на последиците, но и од здравоста на билансите на компаниите и домаќинствата од што зависи и просторот за апсорбирање на овие шокови. Значајна улога секако ќе има и поддршката на реалниот сектор од страна на банкарскиот сектор. Во таа насока, како централна банка, ние веќе преземавме повеќе активности.
Неизвесност постои и во однос на патеката на заздравувањето на економиите. Проекциите на ММФ, упатуваат на тоа дека веќе од следната година ќе може да се очекува опоравување и забрзан раст и на глобалната и на македонската економија, иако и во ова сценарио, нивото на БДП би било под нивото очекувано пред започнување на пандемијата. Од друга страна, анкетата на економисти на Ројтерс упатува на пролонгирана криза, односно 52 отсто од испитаниците очекуваат поспоро закрепнување во форма на латинично „U“.

На Пролетните средби на ММФ и на Светска банка, кои годинава за прв пат се одржуваа онлајн, учествувавте на состанок со директорката на ММФ, Кристилина Георгиева, при што нагласивте дека е потребна поголема поддршка од меѓународните финансиски институции. Каква е состојбата на пазарите на капитал, дали се достапни средства за земји од рангот на Македонија и по која цена?
Како што споменав, еден од факторите од коишто ќе зависи силината и времетраењето на кризата се токму мерките коишто се преземаат од носителите на економски политики, а со оглед на природата на кризата, особено од фискалните мерки. Јасно е дека за успешно справување со кризата, неопходни се адекватни, брзи и таргетирани фискални мерки, насочени кон обезбедување ликвидносна поддршка за компаниите и зачувување на работните места, што е особено значајно за избегнување на подлабоки неповолни ефекти врз билансите на корпоративниот сектор, а со тоа и избегнување на поспоро закрепнување.
Сепак, ова бара соодветни извори на финансирање. Изворите за финансирање се особено предизвик за малите економии со помалку развиени домашни финансиски пазари и релативно пониско агрегатно ниво на домашно штедење, што самото по себе упатува на потреба од надворешни извори на финансирање. Но кризата, во услови на висока неизвесност доведе до позначајно затегнување на условите на меѓународните финансиски пазари.
Зголемената неизвесност на инвеститорите околу последиците од пандемијата, предизвика намалување на нивната склоност за преземање ризик, што доведе до зголемување на побарувачката за злато и безбедни финансиски инструменти и до значителен пораст на нивните цени со истовремен остар пад на цените на акциите, државните обврзници издадени од периферните економии на еврозоната, државните обврзници на помалку развиените економии и на обврзниците издадени од деловните банки. Институтот за меѓународни финансии (Institute of International Finance) оценува дека во првиот квартал на 2020 година беше забележан рекордно висок одлив на капитал од земјите во развој, по обем повисок и од глобалната финансиска криза во 2008 година. Релаксирачките монетарни политики на централните банки и најавите за повторно отворање на економиите и ублажување на мерките за социјално дистанцирање, во одделни земји од Европа придонесоа да се подобри пазарното расположение и да има умерено стабилизирање, но цените сѐ уште се пониски, односно приносите сè уште се повисоки од нивоата пред почетокот на пандемијата. На пример, приносите на државните обврзници во земјите од Западен Балкан во просек се зголемени за околу 150 базични поени.
Оттаму, во разговорите со претседателката на ММФ, јасно ја потенцирав потребата од поактивна улога на меѓународните финансиски институции, како што е ММФ, преку поголема флексибилност, промена на карактеристиките, побрз и зголемен пристап до инструментите за финансирање, вклучително и дизајнирање на нови инструменти. Преку Инструментот за брзо финансирање на ММФ, добивме финансиска поддршка во износ од околу 176 милиони евра, е двојно повеќе од првично побараното и е во рамки на максималната квота што може да ја добие нашата земја, но сепак останува потребата за дополнителни извори на средства. Позитивно е што овој инструмент е помошна алатка за добивање други типови финансиска помош, вклучително и преку инструменти на ЕУ. Впрочем, од Европската комисија веќе и е најавено дека се планира поддршка за македонската економија во износ од околу 160 милиони евра, преку новата стратегија позната како „Тим Европа“, а и Светска банка одобри финансиска поддршка. Во меѓувреме и Европската банка за обнова и развој најави 250 милиони евра за македонската економија, како дел од Пакетот за солидарност – средства со коишто ќе се поддржат финансискиот и енергетскиот сектор, малите и средни претпријатија, но и големите компании.
Пристапот до надворешни извори на финансирање е значаен и од аспект на монетарната политика, бидејќи тоа значи зголемување на девизниот потенцијал на домашната економија, односно раст на девизните резерви. Повисокото ниво на девизни резерви ќе овозможи и поголем простор за водење на релаксирана монетарна политика, којашто дополнително ќе придонесе за ублажување на неповолните ефекти од кризата.

ММФ во своите прогнози проценува дека годинава Македонија ќе има пад на БДП од минус 4 отсто, што е најголем пад после оној во 1993 година кога изнесуваше околу минус 7 отсто. Ако се земе дека првичната процена за раст на БДП од 3,8 отсто, тоа е веќе огромна разлика од речиси 8 процентни поени. Што ќе значи ова од аспект на одржување на макроекономската стабилност?
Клучно е што шокот со којшто економиите се соочуваат заради пандемијата на Ковид-19, не е од економски карактер, односно не се должи на порозност на економските фундаменти. Оттука, тој не би требало да се одрази позначајно врз долгорочниот потенцијал за раст на економиите, ниту пак да доведе до подлабоки структурни проблеми, а согласно тоа не би требало да се одрази и на макроекономската стабилност. Во функција на одржување на макроекономската стабилност се и низа од мерките што се преземаат и според оцените и на ММФ, тие ќе придонесат за справување со предизвиците од корона-кризата.
Во изминативе години кај нас се случуваа структурни промени, видливи особено во структурата на индустриското производство и извозот, коишто ја намалија ранливоста на нашата економија и ги подобрија нејзините фундаменти. Ова придонесе и за речиси континуиран раст на девизните резерви, што е и гаранција за стабилноста на девизниот курс. Исто така, мошне е важно што домашниот банкарски систем е здрав и има потенцијал за обезбедување кредитна поддршка без да се загрози неговата стабилност. Ова е резултат на тоа што во периодот по глобалната финансиска криза од 2008 година, ние ги зајакнавме регулаторните и супервизорските барања, во согласност со зајакнатата европска регулатива, што придонесе за натамошно јакнење на отпорноста на системот. Секако, корона-кризата наметнува потреба од засилено следење и преземање на брзи, ефективни и координирани активности. Во оваа насока неодамна беа зајакнати надлежностите и беше проширен составот на Комитетот за финансиска стабилност во којшто сега учествуваат сите регулатори – Народната банка, Министерството за финансии, КХВ, МАПАС и АСО.

Банките се најдоа во средиштето на вниманието поради каматите што ги пресметуваат за време на периодот на мирување на обврските од кредитите на фирмите и граѓаните. Постои ли простор банките да пресметуваат некоја минимална камата за овие шест месеци или можеби целосно да ја укинат, а да пресметаат мал фиксен износ како административен трошок?
Како што знаете, со цел олеснување на финансискиот товар на граѓаните и компаниите, во рамки на максимумот на нашите надлежности како централна банка, ние подготвивме и донесовме регулаторни измени што опфаќаат низа можности за поповолни договорни услови за сите субјекти коишто се погодени од корона-кризата. Притоа водевме грижа ова решение да е системски издржано, односно да не доведе до нарушување на финансиската стабилност, којашто е клучна за одржување на макроекономската стабилност.
Поконкретно, регулаторните измени коишто ги донесовме не овозможуваат само привремено одложување на наплатата на кредитите, туку и промена на другите услови – каматната стапка, вкупниот рок на достасување на кредитот итн., а привремено го променивме и рокот за нефункционалните кредити. За да се излезе во пресрет на сите засегнати кредитокорисници, со одлуката што ја донесовме оваа недела, предвидовме олеснувањето на финансискиот товар со промена на договорните услови да важи и за кредитокорисниците на коишто кредитoт им е одобрен и во текот на март, поконкретно до 24 март кога стапија во сила регулаторните измени.
Во насока на обезбедување поволни финансиски услови презедовме и други мерки. Уште на почетокот на корона-кризата кај нас, основната каматна стапка ја намаливме на историски најниско ниво, што треба да придонесе за намалување на цената на финансирање преку кредити од банките. Исто така донесовме и таргетирана мерка со којашто се намалува основицата за пресметка на задолжителна резерва за реструктурираните и одобрените кредити на погодените сектори, со што се ослободува ликвидност којашто досега била пласирана кај Народната банка. Ја намаливме и понудата на благајнички записи коишто банките на априлската аукција можеа да ги запишат кај централната банка, а со тоа се ослободи дополнителна ликвидност од 8 милијарди денари којашто се очекува да овозможи натамошна поддршка за македонската економија преку поттикнување на кредитната активност на банкарскиот систем.
Од аспект на кредитирањето, истовремено, значајно е и што Владата донесе Уредба со којашто се намалува казнената каматна стапка, но и максималната договорна стапка за кредитите на граѓаните и компаниите одобрени во текот на вонредната состојба.
Како и останатите централни банки, ние немаме законска надлежност за директно регулирање на каматните стапки, но очекуваме дека сите овие мерки треба да резултираат со поповолни услови за финансирање, коишто се значајни за пребродување на овој период. Впрочем и ММФ и Светската банка позитивно ги оценија нашите мерки.

Народната банка донесе серија мерки со кои придонесува да се зајакне потенцијалот на банките за справување со корона кризата. Дали е исцрпен целиот арсенал што стои на располагање или пак, уште може да се намалува износот на благајнички записи кои ќе им ги нудите на банките, со цел тие пари да се насочуваат кон стопанството, односно Буџетот?
Одлуката за износот на благајничките записи коишто им се нудат на банките да ги запишат кај Народната банка се носи на месечните седници на Комитетот за оперативна монетарна политика, на коишто во контекст на поставеноста на монетарната политика се разгледуваат најновите показатели за домашната економија и движењата на меѓународните и на домашните финансиски пазари. Поконкретно, како што Ви е познато, благајничките записи се редовен монетарен инструмент преку којшто се спроведува монетарната политика и се управува со ликвидноста во банкарскиот систем. Со априлската аукција на благајнички записи, ние обезбедивме дополнителна ликвидност во системот од 8 милијарди денари, ценејќи дека оваа промена е конзистентна на постојните услови и на нашите цели – ценовна стабилност и стабилност на девизниот курс. Оваа дополнителна ликвидност, покрај за поддршка на кредитирањето на приватниот сектор, може да се искористи и за финансиска поддршка на спроведувањето на фискалните мерки за поддршка на економијата.
Развојот на настаните, како и на потенцијалните ризици од окружувањето и на нивните ефекти врз домашната економија, ние го следиме континуирано и подготвени сме за соодветна и навремена реакција преку приспособување на политиките и преземање дополнителни мерки, доколку тоа е потребно.

Впечаток е дека во сегашнава корона–криза, слично како и во фудбалот каде што секој смета дека може да биде селектор, јавни личности (политичари, професори, стопанственици…) даваат предлози и препораки, па дури ја повикуваат централната банка да преземе конкретни мерки. Колку таквите барања и попречуваат (или можеби и помагаат) на Народната банка да ја води работата за која што постои – монетарна политика која ќе обезбеди ниска инфлација и стабилен курс на националната валута?
Народната банка има уставно и законски гарантирани самостојност и независност. Притоа, и во законот со којшто е регулирано нашето работење, а којшто е усогласен со европското законодавство, експлицитно е опфатено дека Народната банка не смее да прима и бара инструкции за остварувањето на своите цели, задачи и активности.
Во секое време сме подготвени за отворена и конструктивна комуникација и дискусија со сите субјекти, но притоа законитоста и независноста се принципи до коишто ние секогаш се придржуваме во работењето, секако, вклучително и при носењето на секоја одлука што е во наша надлежност. Тие принципи се во темелникот врз којшто го градиме современото централнобанкарско работење во земјата, според највисоките меѓународни стандарди и најдобрите практики, во духот и на европските вредности. На секоја наша одлука ѝ претходат детални анализи и длабински согледувања, за секогаш, со секој преземен чекор да го дадеме максимумот. Гарантирам дека така, целите и задачите на Народната банка се остваруваат и ќе се остваруваат успешно, и притоа со секоја активност што ја преземаме и натаму ќе го даваме најдобриот придонес што како централна банка можеме да го дадеме за македонската економија.

По кризата банките ќе ја имаат клучната улога во поддршка на фирмите и на граѓаните преку одобрување кредити. Дали ќе останат во добра кондиција, имајќи во предвид дека годинава сигурно ќе се зголеми процентот на ненаплатливи кредити што ќе повлече поголеми резервации, односно трошоци?
Сите показатели укажуваат дека банкарскиот систем е подготвен да ја одржи својата стабилност во текот на корона-кризата и во периодот потоа, а тоа е гаранција и за финансиската стабилност којашто е стожерна за макроекономскиот амбиент во земјата. Тоа го потврдуваат сите актуелни податоци и досегашните движења, коишто редовно ги следиме. Банкарскиот систем се одликува со висока адекватност, но и со висок квалитет на капиталот. Безмалку половина од сопствените средства на банкарскиот систем отпаѓаат на капиталните додатоци утврдени согласно со супервизорската оцена и на заштитните слоеви на капиталот, коишто се особено значајни во кризни услови, кога може да се искористат за справување со предизвиците од различна природа. Минатата година, ликвидносната позиција на банките дополнително се подобри, главно поради растот на ликвидните средства, којшто е највисок во последните девет години. Дури една третина од активата на банкарскиот систем е ликвидна актива, што покрива близу 60 проценти од депозитите на домаќинствата. Квалитетот на актива е солиден што се согледува преку историски најниското ниво на нефункционални кредити од 4,8 проценти, коишто се покриени и со солидно ниво на исправка на вредност.
Здравоста на билансите на банкарскиот систем овозможува простор за апсорбирање на негативните ефекти од корона-кризата, коишто ќе се пренесат во одредена мера и врз него, главно преку раст на нефункционалните кредити. Поконкретно, како и при претходни шокови со кои се соочувала нашата економија, треба да очекуваме одредена материјализација на кредитниот ризик и раст на нефункционални кредити. Порастот на нефункционалните кредити ќе значи зголемена исправка на вредност со негативни ефекти врз финансискиот резултат од работењето и евентуално врз капиталната позиција на банките. Оттаму, многу е важно што нашиот банкарски систем се одликува со висока капитализираност што овозможува апсорбирање на кредитни загуби без нарушување на стабилноста и без поголеми негативни ефекти врз кредитната активност. Оттаму, очекуваме банкарскиот систем да остане стабилен и сигурен и понатаму, обезбедувајќи кредитна поддршка и во периодот на закрепнување.

Дали може Народната банка, по примерот на централните банки од западните земји, да печати пари и да ги „истура“ во економијата? Која е разликата меѓу централната банка кај нас и во развиените западни економии?
Во однос на ова прашање акцентот би ги ставила на три битни аспекти. Прво, за разлика од централните банки во високо развиените економии, ние сме централна банка во мала и отворена економија, којашто спроведува политика на стабилен девизен курс. Со самото тоа, секако имаме помал простор и за нас исклучително е важно во системот да постои оптимално ниво на ликвидност, односно ниво на ликвидност коешто нема да се прелее во нерамнотежи во билансот на плаќања кои ќе доведат до прекумерна побарувачка на девизи, притисоци врз девизниот курс и дестабилизација на цените. Оттаму, клучно е нивото на ликвидност да не доведе до нарушување на макроекономската стабилност. Второ, еден дел од централните банки во земјите со исклучително развиени и длабоки финансиски пазари, креирањето на дополнителна ликвидност го остваруваат преку откуп на различни видови на хартии од вредност на секундарниот пазар, овозможувајќи побарувачка за нив и непречено функционирање на пазарите. Ние сме економија чиишто финансиски пазари се релативно плитки, со мало портфолио на расположиви финансиски инструменти коишто би можеле да се користат во програми за откуп и масовни емисии на ликвидност. Трето, дури и во вакви кризни околности, за малите економии, коишто сѐ уште имаат ниско ниво на реална конвергенција и структурни ригидности, исклучително е важно да не се создава прекумерна ликвидност којашто може да значи значително зголемување на задолженоста на економијата и да го отвори прашањето на нејзината оддржливост.
При носењето на одлуките за олеснување на монетарната политика и емисија на дополнителна ликвидност, како централна банка, ние ги земаме предвид сите овие аспекти. Од почетокот на годината ја релаксираме монетарната политика, вклучително и преку емисија на дополнителна ликвидност, ценејќи дека таквата поставеност е целосно конзистентна со одржувањето на макроекономската стабилност.