Хибридните режими се множат, Македонија меѓу нив

Оваа година, за прв пат во 21 век, преовладувачката форма на управување на нациите во транзиција е хибридниот режим. Четири демократии паднаа во оваа сива зона откако започна непрекинатиот период на демократски пад во 2004 година: Унгарија, Црна Гора, Северна Македонија и Србија. Во истиот период, три авторитарни режими направија демократски скок и се приклучија на редот на хибридните режими: Молдавија, Косово и сега Ерменија.

Ова се вели во најновиот извештај на Фридом хаус кој се однесува на подолг период, а не само на изминатата година, така што го опфаќа и назадувањето на Македонија во времето на ВМРО-ДПМНЕ.  

„Додека овие режими комбинираат елементи на демократија и авторитарно владеење, тие аналитички се разликуваат и од двете. Тие можеби се демократски во минимална смисла, дека имаат регуларни, конкурентни избори, но нивните нефункционални институции не се во состојба да ги испорачаат дефинитивните компоненти на либералната демократија: контроли и рамнотежи, владеење на правото и силна заштита на правата и слободите на сите“, стои во оценката на Фридом Хаус, што се однесува и на Македонија. 

 Премиерот Виктор Орбан од Унгарија се наведува како најтипичен  пример за овој тренд  со оценка дека тој активно работи на пропагирање на истомисленички влади низ Централна и Источна Европа.

„Сè уште играјќи го добриот демократ, тој дозволи конкурентни избори на 3 април оваа година, но тој и неговата партија Фидес го притиснаа целиот државен апарат – заедно со политички заробениот дел од граѓанскиот и медиумскиот сектор – во служба против опозицијата. Следствено, гласањето не беше бесплатно, а камоли фер. Сега, кога Орбан го преживеа тоа, тој веројатно целосно ќе ги оствари своите нелиберални и клептократски тенденции. Речиси истото може да се каже и за претседателот Александар Вучиќ од Србија, кој заедно со неговата Српска напредна партија победи на изборите во таа земја на 3 април. И двајцата го следат нечесниот пат што во 2000-тите го отворија владите на претседателот Мило Ѓукановиќ од Црна Гора и поранешниот премиер Никола Груевски од Северна Македонија, кои ги отфрлија либералните норми со поткупување гласачи, прислушување на противниците и отпор кон какви било механизми на транспарентност или одговорност,  што би можело да им попречат во корумпираното и непроѕирно практикување на власта“, оценува Фридом Хаус.

Практично, според фридом Хаус, назадувањето во Македонија било толку големо во тој период што земјата има проблем да се врати сосема назад, што пак  не кореспондира со нападите од ВМРО-ДПМНЕ на актуелната влада за етикетата хибриден режим, што може да држат само ако и оваа партија си го презеде делот од одговорноста за назадувањето на државата.  

Заедничко за сите хибридни режими, според Фридом Хаус, е што се заглавени во нивната категорија.

„Од почетокот на демократскиот пад на регионот во 2004 година, ниту една земја со ознака за хибриден режим не успеа да го исфрли – во добар ли лош правец. Неуспехот на кој било хибриден режим целосно да се демократизира треба да биде отрезнувачки факт за поддржувачите на либералната демократија“, порачува организацијата. 

Во исто време фактот дека ниту еден хибриден режим не се вратил на авторитаризам е доказ за постојната моќ на либералниот меѓународен поредок и вредностите што тој ги претставува. Во случајот на Унгарија и хибридните режими на Западен Балкан, се вели во извештајот, Европската унија (ЕУ) останува несовршен, но важен бедем против наглото назадување на демократијата.

„ЕУ може дури и да поправи одредената штета: нејзиниот тешко стекнат механизам за условување за владеење на правото, кој ги поврзува буџетските исплати  со почитувањето на основните вредности на ЕУ од страна на земјите-членки, може да игра клучна улога во зајакнувањето на демократијата во Унгарија. Во поранешните авторитарни држави на источното партнерство на ЕУ, ветувањето за либерална демократија – за вистински народен суверенитет, добро владеење, почитување на човековите права и економски раст – останува доволно привлечно што граѓаните се подготвени да се борат за тоа. Во Украина, тие се подготвени дури и да ги ризикуваат своите животи за тоа“, стои во извештајот.

Според анализата, дури и релативно силните демократии од Централна и Источна Европа не останаа имуни на демократскиот пад на поширокиот регион. Осум од 10-те земји што овој извештај сè уште ги класифицира како демократии заработија пониски оценки за настаните од 2021 година, а резултатите на преостанатите две не се подобрија. За прв пат овој век, ниту една земја во регионот не е оценета во групата на нации во транзиција со највисоки резултати. Сè повеќе во овие земји коруптивните практики ги заменуваат најдобрите практики. Сепак, вистинскиот опсег на заробување на државата во дадена земја често излегува на виделина дури откако корумпираната влада ќе биде изгласана. Па така, неодамнешните ротации на власта во Бугарија (2021) и Словачка (2020) откриле, според извештајот, вознемирувачки шеми на покровителство, конфликти на интереси и непимерно склучување договори. Сепак, минатата година, резултатите на ниту една земја не падналеподалеку од оние на Словенија каде што владата на Јанез Јанша од Словенечката демократска партија (СДС), го остави парламентот настрана и изврши значителен политички и финансиски притисок врз граѓанските организации, јавните медиуми, судството и јавното обвинителство. 

Притоа, според анализата, има фрустрирачката асиметрија помеѓу тешкотијата на градењето и леснотијата на демонтирањето на либералните демократски институции. Како што покажуваат искуствата на Унгарија, Полска, а сега и Словенија, за лошите актери е релативно лесно да ги оштетат структурите што го засноваат демократскиот систем. Отстранувањето на таквата штета бара многу повеќе време и напор. Но, сè додека функционираат некои компоненти на слободата, тие можат да придонесат за обновување и подобрување на оние што се распаѓаат, оценува Фридом Хаус.

„Соочена и со внатрешни и со надворешни закани, либералната демократија е во опасност. Всушност, тоа е веќе некое време. Во текот на изминатите 18 години, достигнувањата од 1990-тите  се намалија, а водечките демократски сили како САД и ЕУ не успеаја доволно сериозно да го сфатат проблемот. Тие не успеаја да се спротивстават на антидемократската закана што ја претставува Путин, за неговиот народ и за светот. Како и да е, инвазијата на Кремљ оваа година и жестокиот отпор на Украинците може да го дадат ударот што конечно ќе ги поттикне поборниците на либералната демократија на обединета и решителна акција“, стои во извештајот. 

Но најмногу загрижува тоа што ниту еден хибриден режим во регионот не успеа да и пркоси на гравитацијата на сивата зона од 2002 година.

„Во овој период, Албанија, Северна Македонија и Србија флертуваа со либералната демократија, додека Ерменија и Молдавија претрпеа авторитарни епизоди, но сите се вратија во хибридност до 2021 година. Вкупно 11 земји во моментов се категоризирани како хибридни режими меѓу нациите во транзиција. Неодамнешната историја докажа дека место патна точка, хибридното управување повеќе е замка во која сè поголем број земји во регионот запаѓаат и не можат да излезат од неа“, оценува оваа организација.

„За хибридните режими, патот до демократизација минува низ гласачките кутии. Уличните протести во калапот на „Шарените револуции“ од 2000-тите не нудат ниту сигурен ниту одржлив пат кон демократијата, иако понекогаш водат таму. Договорените транзиции, каде што актуелните функционери во заминување преговараат за промена на систем со некои авторитарни карактеристики во подемократски, не важат за хибридни режими, кои веќе се де јуре демократии. Ограничените правни измени може да помогнат да се спречи идното демократско назадување, но демократизирањето на хибридните режими на прво место зависи од тоа дали посветените демократи можат да се консолидираат и ефективно да ја користат политичката моќ…

„Без оглед на составот на новите влади, победничките кандидати за продемократија ќе мора да се борат со остатоците од старата гарда во сите  државните институции како правосудниот систем. Разбирливо, инстинктот на новата влада е да ги гони членовите на стариот поредок за вистински и замислени злосторства. Најдобрите практики налагаат ова гонење да се одвива прво во судот на јавното мислење, а доколку е потребно само во судница. Револуционерната правда – праведно или не – може да го радикализира општеството, а особено најжестоките поддржувачи и кадри на поразената влада, кои можат да реагираат на заканата од затвор со свртување кон политички нелегитимни средства, особено насилство. Оркестрираното од страна на ВМРО-ДПМНЕ упадот во Собранието на Северна Македонија во 2017 година, веројатно претходник на немирите на 6 јануари 2021 година во Соединетите држави, болно ја илустрира оваа поента“, посочува Фридом Хаус.

Според анализата бруталната инвазија на Украина претставува егзистенцијален предизвик не само за суверенитетот на оваа држава , туку и за либералниот меѓународен поредок.

„Таа се случи во момент кога ѕвездата на либералната демократија избледе низ 29-те земји опфатени со извештајот. Војната на Путин е најновиот и најтежок израз на неговото насилно и малигно влијание врз соседните држави. Кога слободните општества се спротивставија на неговите напори да ги искриви нивните медиуми и да ги корумпира нивните политичари, тој  се закани или употреби воена сила, како во Грузија во 2008 година и Украина во 2014 година.  Ако Кремљ успее да потчини суверена, демократска Украина, тоа ќе биде првпат авторитарна сила да собори слободно избрана национална влада во регионот по крајот на Студената војна. Дури и ако напорите не успеат, тој веќе го дестабилизираше регионот на нациите во транзиција, потенцијално забрзувајќи ја постојаната антидемократска трансформација што се случи низ Европа и Евроазија. Веќе со години, авторитарците се во офанзива, додека либерално-демократските практики се повеќе се отфрлаат.“, предупредува Фридом Хаус.

За споредба, сега има 11 хибридни режими во регионот, за разлика од четири во 2004 година. Само шест земји сè уште се означени како консолидирани демократии, помалку од осум кога започна 18-годишниот период на опаѓање: Чешка, Естонија, Латвија, Литванија, Словачка и Словенија. Погодени од корозивните ефекти на нелиберализмот и корупцијата, сите шест претрпеа пад оваа година.

„Дали овие обрасци ќе продолжат, зависи од бранителите на либералната демократија. Можеби повеќе од кој било друг момент во периодот по Студената војна, луѓето од Централна и Источна Европа и Евроазија сега можат да ја видат заканата што ја претставува за слободата и демократијата од неограничената диктатура“, порачува Фридом Хаус.

Каде е Македонија?

Македонија остана во категоријата „хибриден режим“ според извештајот „Држави во транзиција“ кој го изработува Фридом Хаус. Со оценка 3,82, на скалата каде 7 е најдобра, а 1 најлоша демократија, земјава нема ниту подобрување ниту назадување во споредба со минатата година.

Од регионот, Словенија има најдобар скор (5,71), а поголема демократија од С. Македонија има и во Бугарија (4,50) и Хрватска (4,25). Земјава има идентична оценка со Црна Гора, а стои подобро од Србија (3,79), Албанија (3,75) и Босна и Херцеговина (3,29).

Просечната оценка на С. Македонија постојано паѓаше од 2012 до 2017 година, додека од 2017 до 2021 година имаше мало зголемување. Сепак, последниве две години според извештајот земјава има демократска стагнација.