Дилемата на Марта Кос за протестите во Србија

Во вторник членовите на Европскиот парламент ќе дебатираат за тековната политичка криза во Србија. Ќе поминат точно две недели откако српскиот премиер Милош Вучевиќ поднесе оставка во обид да ги смири масовните протести по смртоносниот уривање на настрешницата на железничката станица во Нови Сад во ноември 2024 година.

На дебатата во Стразбур се очекува да се приклучи и Марта Кос, еврокомесарката за проширување. Пратениците кои внимателно ги следеа случувањата во Србија првично се надеваа на посилен ангажман од неа. Сепак, многумина сега стравуваат дека во вторник таа само ќе ги повтори говорните точки од нејзиното отворено писмо минатата недела, упатено до српската академија, политичките претставници и граѓанските организации.

Во своето писмо од 20 реченици, комесарката Кос призна некои загрижености за случувањата во Србија, но остана претпазливо неутрална. Таа ги повтори основните вредности на ЕУ – владеењето на правото, слободата на собирање и реформите поврзани со пристапувањето во ЕУ – без да сигнализира какви било нови иницијативи или конкретни активности. Неговиот формален тон и недостаток на итност остави многумина неубедени, а други дури и гневни, засилувајќи го впечатокот дека Брисел на тековните протести и нивните политички последици повеќе ги гледа како товар отколку можност за унапредување на политиката на ЕУ.

Кога Марта Кос ја презеде својата улога на 1 декември 2024 година, претставниците на Европската комисија одговорни за Србија веруваа дека политиката на ЕУ конечно добива на интензитет и оди во вистинската насока. По три години тотален ќор-сокак, се чинеше дека земјите-членки на ЕУ, за прв пат сериозно размислуваат да одговорат позитивно на препораката на Комисијата за унапредување на пристапните преговори на Србија.

И покрај тоа што протестите веќе беа во тек на почетокот на декември, Герт Јан Копман, највисокиот функционер на Комисијата одговорен за проширувањето, страсно тврдеше дека во однос на техничките критериуми, „Србија е подготвена долго време“ да отвори нови преговарачки поглавја. Тој, исто така, тврди дека според основните критериуми, вклучително владеењето на правото и борбата против корупцијата, „Србија отиде напред“.

Желбата за унапредување на процесот на пристапување на Србија беше поврзана и со ангажманот на Белград во новата водечка иницијатива на Европската комисија – Планот за раст за Западен Балкан. До почетокот на октомври 2024 година, по неколку месеци понекогаш тешки преговори, Србија усвои реформска агенда од 150 страници што ги опфаќа социо-економските реформи и реформите на владеењето на правото, со јасни рокови за имплементација кои се продолжуваат до декември 2027 година.

Сето ова беше во целосна спротивност со оценките на оние што излегоа на улиците во Србија. Не само поради насилни инциденти насочени кон демонстрантите или поради злоупотреба на лични документи, кои беа добиени и објавени од провладините медиуми.

Намаленото влијание на ЕУ во Србија

Но, за прв пат од 2018 година, претставниците на Европската комисија почувствуваа дека нивниот пристап до српските власти и нивната способност да вршат влијание конечно може да се подобри. Таа година, земјите-членки на ЕУ го отфрлија предлогот на Комисијата да се постави 2025 година како цел датум за членство на Србија во ЕУ. Оттогаш, некогашната доминантна политичка позиција на ЕУ во Србија постојано се намалува. Постепено беше истисната од мултивекторската надворешна политика која сè повеќе ја ставаше настрана ЕУ додека ја продлабочуваше зависноста од Кина, како и од САД, Русија и другите актери.

Комисијата првично остана главно тивка, де факто игнорирајќи ги протестите и очекувајќи тие да избледат, како што беше случај со неколку поголеми протести во последните години.

Меѓутоа, во текот на изминатите два месеци – под притисок на Европскиот парламент и меѓународните медиуми – овој пристап станува сè потешко да се одржи. И покрај тоа што некои во Брисел сè уште веруваат, протестите и нивните политички последици го сменија политичкиот пејзаж. Оставката на премиерот и можноста за нови парламентарни избори сигнализираат пресвртница. Клучните граѓански организации ја прекинаа сета соработка со владата, вклучително и повлекувањето од процесот на реформа на изборниот закон. Со оглед на овие случувања, Комисијата нема многу причини да верува дека сè уште може да го унапреди својот план за унапредување на процесот на пристапување на Србија или да види дека реформите се спроведуваат според предвиденото.

Во реалноста, надежта за забавување на колапсот на некогашната доминантна позиција на ЕУ во Србија и враќање на влијанието – врз основа на сегашната понуда на ЕУ – секогаш беше нешто повеќе од желба. Без јасна временска рамка за полноправно членство и реформи директно поврзани со пристапувањето – или значаен привремен чекор, како што е целосната интеграција на единствениот пазар на ЕУ – Србија нема причина да ја гледа ЕУ како нешто повеќе од еден од неколкуте главни играчи во нејзиниот двор.

Говор што мора да биде важен

Ако комесарката Кос влезе во хемициклот во вторник, нејзиното патување во Стразбур ќе биде исплатливо само ако нејзиниот говор означи почеток на вистинска промена во пристапот на Европската комисија кон Србија. Изборот на Црна Гора за нејзината прва посета на регионот по нејзиното назначување – наместо да ја следи традицијата на нејзините претходници да ја посетуваат Србија – беше гест за добредојде. За да биде значајна, оваа промена сега мора да вклучи признавање на тековните протести, нивните мотивации, нивниот обем и политичките последици кои веќе се материјализираа.

Комесарката може да ја објави својата намера да отпатува во Белград за да се сретне и со демонстрантите и со граѓанските организации. Таа може да предложи дизајнирање и поддршка на инклузивен дијалог за да се отвори патот за нови парламентарни избори во подобрена изборна и медиумска средина. Понатаму, Комисијата може да понуди да испрати експерти за следење на полициските и судските процеси поврзани со трагедијата во Нови Сад и нападите врз демонстрантите.

Меѓутоа, за оваа промена да биде последователна, комесарката Кос ќе треба да ги убеди земјите-членки на ЕУ да ја поддржат со заживување на процесот на проширување. Доколку се спроведе ефективно, нејзиниот говор во вторник би можел да биде првиот значаен чекор во таа насока. (Јуропиан вестерн балканс)