„Ди Пресе“ за убиството на Тодор Паница: Атентат во ложата два

Австрискиот весник објавува приказна за убиството на Тодор Паница, член на ВМРО, во виенскиот Бургтеатар во 1925 година. Поводот е тоа што неговиот гроб од виенските гробишта ќе биде преселен, веројатно во Бугарија

Отмар Лаходински

Никогаш претходно не го забележав белиот надгробен споменик што го открив на Денот на сите светци на Централните гробишта во Виена, близу гробот на моето семејство. Но, овој пат тој имаше црвена белешка за неговото претстојно отстранување. Тука почива Тодор Паница, кој почина на 8 мај 1925 година, пишува на гробот, а местото на смртта е Бургтеатар, Виена.

Оваа информација ме заинтригира. Отпрвин помислив, без причина, дека можеби човекот е актер и имал срцев удар на сцената. Ако тој беше само гледач, немаше потреба посебно да се наведува дека својата смрт ја дочекал во театарот.

Прашав еден бугарски пријател за починатиот човек. И тој веднаш разбра. Да, човекот сè уште е познат во Бугарија како револуционер од ВМРО – движењето за ослободување на Македонија, кое во 19 век се бореше против османлиската окупација и создавањето на независна македонска држава на Балканот. Но, нивните сторители често претпочитаа да убиваат свои луѓе. Тодор Паница беше застрелан во ложата во виенскиот Бургтеатар за време на изведбата на на „Пер Гинт“ од Ибзен. Кога се случи бродолом на сцената, придружуван од силен театарски татнеж, одекнаа неколку истрели во салата. Три куршуми смртно го убија 42-годишниот борец за слобода, други четири ги ранија неговата сопруга и неговиот телохранител.

По кратка пауза поради хоророт, претставата продолжи, веројатно со цел да се избегне паника.

25-годишниот убиец е жена, исто така од Македонија. Менча Карничиу – според нејзиното македонско-романско потекло – или на бугарски јазик Менча Карничева, беше разоружана без отпор од пребледениот работник на благајната и потоа беше уапсена од дежурниот полицаец. „Тој беше лош Македонец“, рече таа за својата жртва.

Тоа беше одмазда за тоа што Паница уби двајца негови другари од револуционерната организација, а потоа сакаше да ја подели, објасни подоцна Карничиу за време на испрашувањето.

Таа добро ја познаваше сестрата на сопругата на Паница, која живееше во Виена. И токму преку неа го подготви својот план за убиството: ги покани жртвата и нејзините бугарски пријатели во Бургтеатар и исто така ги купи билетите. Ова беше знак на благодарност за топлото добредојде во Виена од сестрата на сопругата на Паница.

За време на испрашувањето, таа објаснила и како ја одбрала местото на злосторството. Таа знаеше дека Тодор Паница секогаш беше придружуван од еден или повеќе телохранители и дека тој самиот носеше револвер затоа што се плашеше од обиди за атентат. Затоа и се чинеше премногу опасно да се обиде да го убие на улица. Затоа, таа реши да го застрела во Бургтеатар за време на една претстава, бидејќи вниманието ќе му биде насочено кон драмата, а таа ќе биде веднаш зад него.

И сторителот и жртвата имаа однос со Македонија, денешна Република Северна Македонија. Убиството на Тодор Паница е единствениот обид за атентат во историјата на Бургтеатарот, потврди неговиот директор. Инаку, смртта и убиството се случуваат само на сцената, од Вилхелм Тел до Јулиј Цезар. Но, во тој момент се пролеа вистинска крв. Втората ложа во третиот ред остана затворена неколку дена по убиството. Прво требаше да ја исчистат крвта.

Се разбира, криминалот стана тема на денот во Виена, но имаше и меѓународна резонанца. Неколку весници ги критикуваа властите затоа што „странските заедници“ можеле да се шетаат низ Виена со оружје и да влезат во Бургтеатарот. Пиштолот „маузер“ употребен против жртвата, неговата сопруга и чуварот е особено моќно оружје, што може да се види од прострелните рани. Многу лесно, други гледачи во театарот можеа да бидат застрелани.

Неколку весници особено ги опишаа дупките на куршумите и раните на жртвата. Еден весник сензационално прогласи дека сторителот е „слаба девојка со сериозно заболување“, која секогаш носела револвер во џебот на своите „свилени шорцеви“.

На почетокот, постои конфузија околу вистинскиот идентитет на жртвата. Прво беше објавено дека жртвата е Димитри Арнаутовиќ. Под ова име, Паница се пријавил во хотел во Виена со неговата сопруга. Паница има семејни врски во Виена, каде што постоела продавница на роднина со истото име.

Неговиот живот е поврзан со борбите за независност на Балканот. Роден во Орахово, град на Дунав, тој се приклучил на Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО) од рана возраст, која стана активна во османлиската окупирана Македонија по Берлинскиот конгрес во 1878 година. Нејзините членови, наречени комити, вршеа напади, атентати и бомбашки напади со децении. Во оваа смисла, ова движење е прва терористичка организација во Европа. По бунтот од 1903 година, „македонското прашање“ стана предмет на европските влади, кои дури испратија безбедносни сили во регионот.

Организацијата се подели уште еднаш. Беше формирано просрпско крило, кое се бореше за конфедерација на балканските земји. Паница му се придружи и беше протеран од првичната организација во 1906 година. Подоцна ладнокрвно уби двајца нивни водачи за време на вечера. Тој успеа да избега од наредбата да го убие, издадена од ВМРО. За време на Првата светска војна тој се приклучи на бугарскиот политичар Александар Стамболиски, кој пак учествуваше во државниот удар против кралот на Бугарија. Стамболиски беше помилуван, потоа стана премиер и учествуваше во мировните преговори за потпишување на Договорот од Неј во 1919 година.

Потоа тој потпиша договор со Југославија за заштита на заедничката граница. Ова значи дека ВМРО веќе не може слободно да работи во српскиот дел на Македонија. До 1934 година, ВМРО контролираше регион во југозападна Бугарија, кој граничи со Кралството Југославија, кое беше како „држава во држава“, со свои даноци и герилски напади врз Југославија.

ВМРО организира преврат срещу Стамболийски през 1923 г. заедно с български националисти. Стамболийски е арестуван, изтезаван и убит от бойци на ВМРО в родното му село. Отрязаната му глава и ръката, с която е подписал ненавижданите споразумения, са изпратени в София.

ВМРО организира државен удар против Стамболиски во 1923 година заедно со бугарските националисти. Стамболиски беше уапсен, мачен и убиен од борците на ВМРО во неговото родно село. Неговата отсечена глава и раката со која ги потпиша омразените договори беа испратени во Софија.

По Првата светска војна, Паница сочувствуваше со комунистите во Бугарија и Москва и стана дел од новата паравоена организација, огранок на ВМРО. Тој имаше причина да се плаши од плановите за атентат врз него. Патува сѐ почесто и останува во Виена, обично под лажно име и со телохранители. Тој беше во добра здравствена состојба. За него се вели дека добил финансиска помош од Коминтерната во Москва.

Паница ја познаваше жената која му го одзеде животот. Таа беше дел од движењето на жените во Македонија. Отпрвин таа му се восхитуваше како херој. Во 1924 година, таа се приклучи на националистичкото крило на ВМРО, од каде доби наредби за убиство на Паница. Купи пиштол во Софија и замина за Виена.

Таа отседна кај сестрата на сопругата на Паница, која живее во Виена, и започна да го крои планот за убиството. Поради телохранителите таа не смее да пука кон својата жртва на улица. Дошла до идеја да ги покани Паница и неговата сопруга во Бургтеатарот, ги купила билетите и испланирала да го заземе своето место во ложата веднаш зад Паница.

За време на испрашувањата, таа уште еднаш изјави дека убиството е од политички причини. Таа сакаше да се одмазди за организацијата чии членови беа убиени од Паница, како и за неговото предавство откако тој стапи во контакт со комунистичкото крило.

Левичарските весници ја обвинуваат дека дејствува во име на десничарската националистичка влада во Софија.

Таа беше осудена на само осум години затвор со образложение дека страдала од сериозни болести – на бубрезите и туберкулоза на белите дробови. Но, само неколку месеци по изрекувањето на пресудата, таа беше ослободена затоа што судот ја прогласи за неспособна за издржување на казната. Откако беше протерана од Австрија, таа се врати во Бугарија, каде се омажи за водачот на десното крило на ВМРО Иван Михаилов.

Венчавката предизвика презирни коментари во виенскиот печат, според кои убиецот ги измамил судиите за нејзината болест. Се прават споредби со уште еден политички атентат во Виена. Стоматологот Ото Ротшток, еден од првите национал-социјалисти, го застрела либералниот новинар и писател Уго Бетауер во неговата канцеларија во 1925 година. Тој беше ослободен од обвинението, па дури и во 1977 година сè уште можеше да се пофали со убиството.

Во меѓувреме, ВМРО продолжува со своите активности. Во 1934 година, членовите на организацијата, потпомогнати од хрватските усташи и Мусолини, ги застрелаа српскиот крал Александар Први и францускиот министер за надворешни работи Луј Барту во Марсеј. Овој чин доведе до првото меѓународно законодавство против тероризмот, одобрено од Лигата на нациите во 1936 година. Меѓутоа, во тоа време, ослободителното движење беше во голема мера распуштено од армиите и безбедносните сили во Бугарија и Југославија.

Карничиу и нејзиниот сопруг емигрираа – прво во Турција, подоцна во Хрватска и во 1945 година во Рим, каде што живееше сè до нејзината смрт во 1964 година.

Стариот конфликт продолжува до денес: ВМРО продолжува да постои во Република Северна Македонија и во Бугарија во форма на влијателни партии, кои, меѓутоа, војуваат меѓусебно. ВМРО-ДПМНЕ беше владејачка партија во Северна Македонија, но сега е во опозиција. Во Бугарија, ВМРО е помал партнер во владејачката коалиција, а нејзиниот претседател е министерот за одбрана.

Тој го охрабри ветото на Бугарија за разговорите за пристапот на Северна Македонија во ЕУ сè додека земјата не ги признае своите бугарски корени и престане да инсистира на тоа дека има свој јазик.

Тодор Паница има споменик во неговиот роден град Орјахово. Убиството во Бург театарот беше драматизирано во претставата на бугарскиот драмски писател и режисер Иван Станев во 2008 година. Претставата беше успешно изведена во Стразбур, Париз и Берлин, но не и во Виена.

„Гледам историска паралела во фактот дека во тоа време Балканот беше во процес на приближување кон Европа. Денес, арапските земји се оние кои влегуваат во сферата на западниот свет“, рече Станев. Според него, историјата на убиството во Бургтеатарот може да се сфати како судир на културите: „Тука се игра ‘Пер Гинт’ – претстава од далечниот север; Македонците доаѓаат во театарот во центарот на Виена; ова е возбудлива почетна точка”, рече Станев.

Гробот на Тодор Паница наскоро ќе биде затворен. Бугарскиот амбасадор Иван Стојанов Сираков, кој ме извести за ова, во меѓувреме го посети гробот и сега чека инструкции од Министерството за надворешни работи во Софија. Тој размислува да ја демонтира белата надгробна плоча и да ја премести во музеј во Софија. Доколку неговиот колега од Северна Македонија не изнесе нeкакви претензии.

(Отмар Лаходински е познат австриски новинар. Тој сега е претседател на Здружението на европските новинари. Порано беше дописник од Брисел на „Пресе“ и заменик-главен уредник на весникот. Сега работи како европски уредник на австрискиот политички неделник „Профил“. Овој текст е објавен на 27 ноември 2020 година во „Ди Пресе“.)