Дали Денот на ослободувањето ќе го промени светот? Никсон постави радикален преседан

„Мојата филозофија, господине претседателе, вели дека странците сакаат да не ограбат, а нашата задача е ние да ги ограбиме пред тие да го сторат тоа“. Со тие зборови, американскиот министер за финансии го увери претседателот дека е дојдено време да се изврши голем удар врз глобалната економија. Според еден од луѓето на претседателот, целта била да се предизвика „контролиран колапс на светската економија“.

Ова не се зборовите што ги изговорија членовите на тимот на Трамп пред објавувањето на новите царини на Денот на ослободувањето. Иако фразата „странците сакаат да нè ограбат“ секако звучи како Трамп, тоа се всушност зборовите што ги кажа тогашниот министер за финансии Џон Конали во летото 1971 година, со цел да го убеди претседателот да го изврши злогласниот економски удар на Никсон неколку дена подоцна.

Коментаторите треба да го кажат тоа, наместо да се преправаат дека шок-третманот на Трамп е „без преседан“ и да тврдат дека неговиот план мора да пропадне, како и сите други „непромислени“ напади врз владејачкиот поредок. Ударот на Никсон беше поразорен од оној на Трамп, особено за Европа. Токму благодарение на економскиот пад што го предизвикаа, архитектите на ударот на Никсон ја постигнаа својата главна долгорочна цел: да обезбедат дека американската хегемонија ќе опстане и покрај двојните американски дефицити (трговскиот и буџетскиот).

Успехот на шокот на Никсон не гарантира дека потезите на Трамп ќе бидат успешни, но не потсетува дека сè што е добро за американската владејачка класа не е нужно добро за мнозинството Американци, па ни за остатокот од светот. Еден од најспособните советници на Никсон, оној кој го убедил Конали дека таков шок е неопходен, го кажа сосема јасно:

„Примамливо е да се гледа на пазарот како непристрасен арбитер. Но, во обид да се одржи рамнотежа помеѓу потребите на стабилен меѓународен систем и потребата да се зачува слободата на дејствување преку државните политики, многу земји, вклучително и САД, се одлучуваат за второто“.

Потоа додаде реченица која ги урна сите претпоставки врз кои Западна Европа и Јапонија ги изградија своите повоени економски чуда: „Контролиран колапс на светската економија е легитимна цел за 1980-тите“.

Десетина месеци по предавањето на кое тој го кажа тоа, Пол Волкер беше назначен за претседател на Федералните резерви. Наскоро каматните стапки во САД се удвоија, а потоа тројно се зголемија. Контролираниот слом на светската економија, кој започна кога Конали и Волкер го убедија претседателот Никсон дека мора да се откаже од режимот на стабилен девизен курс, беше завршен со зголемување на каматните стапки, што беше многу попогубно отколку што ќе бидат денешните царини на Трамп.

Според тоа, Трамп не е првиот претседател кој одлучил да изврши економски шок што ќе доведе до контролиран колапс на светската економија. Тој не е ниту првиот што пресметано ги оштетил американските сојузници со цел да ја зајакне и прошири американската хегемонија. Ниту првиот што покажа подготвеност да ги загрози интересите на Вол Стрит на краток рок со цел да ја зајакне акумулацијата на капитал во САД на долг рок. Никсон веќе го направи сето тоа половина век порано.

Иронијата е во тоа што светот за кој денес жали либералниот западен естаблишмент е создаден како резултат на шокот на Никсон. Додека тие ги осудуваат постапките на американскиот претседател како разорен шок за светската економија, тие жалат за исчезнувањето на светот што се создаде благодарение на подготвеноста на друг претседател да предизвика уште пострашен шок. Ударот на Никсон ги донесе на свет милениците на денешниот либерален естаблишмент: неолиберализмот, финансијализација и глобализацијата.

Главното прашање на тимот на Никсон беше: како да се зачува позицијата на хегемон откако Америка стана земја на дефицити? Дали постои алтернатива за затегнување на ременот, што ризикува рецесија и пад на американската воена моќ? Единствената алтернатива, претпоставуваа тие, беше да се направи токму спротивното: да се зголеми американскиот трговски дефицит и да се принудат странските капиталисти да го финансираат тој дефицит. (Тоа е дел од стратегијата „ние ги ограбуваме пред да не ограбат нас“ што Конали ја постави за Никсон).

Смелата стратегија да се натераат странците да го финансираат двојниот дефицит на САД се потпираше на тековите на капитал за да ги вратат странските долари и да ги рециклираат. Ова значеше ослободување на Волстрит од сите ограничувања наметнати со Њу Дил, воената економија и системот на Бретон Вудс. По четири децении строга контрола на банкарите, за да не предизвикаат уште една 1929 година, тимот на Никсон им даде одврзана рака. Но, за да се направи ова, беше неопходно да се понуди нова економска теорија обвиткана во соодветна политичка идеологија.

Под заштита на идеолошките и псевдонаучните маски на неолиберализмот, банкарите добија можност да си играат со милијарди странски долари во ново дерегулирано опкружување: тоа беше финансијализацијата. Колку повеќе новиот светски систем зависел од американскиот дефицит, кој ја генерирал потребната побарувачка за европски и азиски извоз, толку е поголем обемот на трговска размена потребен за стабилизирање на тој пресметано неурамнотежен глобализиран систем. Така се роди глобализацијата.

Тој свет – светот во кој израсна генерацијата Х – некои ја нарекуваат неолибералната ера, други ја поврзуваат со глобализацијата, додека некои ја опишуваат како период на финансијализација. Во прашање е една иста работа – светот создаден од ударот на Никсон, кој ќе биде разнишан до својата срж со финансискиот колапс во 2008 година. Денес, ударот на Никсон ја губи својата моќ – барем од перспективата на Трампистите кои сакаат да ја зајакнат хегемонијата на САД по втор (или трет?) пат. Тоа е поентата на шокот на Трамп и неговиот мастер план, кој вклучува тактички потези како што се промовирање криптовалути.

Сепак, постојат и важни разлики помеѓу овие два шока. И двата имаа за цел значително да го девалвираат доларот додека го зајакнаа неговиот статус како светска резервна валута, но со различни средства. Шокот на Никсон се потпираше на дозволувањето на пазарите на пари да го девалвираат доларот и дополнителен шок за американските сојузници преку експлозијата на цените на нафтата – што им наштети на Европа и Јапонија многу повеќе отколку на американските производители. Трамп можеби препишува нешто од сценариото на Никсон кога се во прашање цените на нафтата, но во принцип се обидува со царини да го постигне она што Федералните резерви предводени од Волкер го постигнаа со каматните стапки: да ги користи како оружје што ќе им нанесе поголема штета на европските и азиските капиталисти отколку на американските.

Исходот од шокот на Трамп ќе зависи од неговата одржливост и издржливост, што најверојатно ќе бара двопартиска поддршка. Ударот на Никсон успеа бидејќи претседателот Картер го внесе Волкер во Федералните резерви и му дозволи непречено да продолжи да го спроведува проектот на Никсон; потоа претседателот Реган дополнително го засили во 1987 година со доведување на Алан Гринспен за наследник на Волкер. Дали американскиот политички систем сè уште има капацитет за таков степен на заедничко дејствување? Тоа изгледа малку веројатно, но тогаш повторно, кој можеше да предвиди дека Бајден ќе ги продолжи царините на Трамп за Кина и ќе ја ескалира Новата студена војна што ја започна неговиот претходник?

И конечно, ако шокот на Трамп е барем делумно успешен како оној на Никсон, како ќе изгледа нашиот нов свет? Можеби е премногу рано да се каже, но неолиберализмот веќе доби конкуренција во форма на техно-феудалистичките учења на неореакционерите како Питер Тиел. Капиталот сместен во облак го менува финансискиот капитал, а божествената улога на пазарот се заменува со светиот грал на трансхуманизмот (комбинација на капитал во облак, вештачка интелигенција и биолошки единки). Наскоро под сличен притисок ќе дојде и финансијазацијата. Со понатамошниот развој на вештачката интелигенција, Вол Стрит нема да може да одолее на спојувањето на капиталот во облак и финансиите, како што покажа амбицијата на Илон Маск да го претвори X во „универзална апликација“. Ваквиот развој на настаните ќе го направи на платниот систем она што Интернетот го направи со факс-апаратите, со сериозни последици за финансиската стабилност, вклучувајќи ја и идната улога на Федералните резерви. Наместо сонот за глобално село, ќе добиеме Оградена нација. Сепак, повлекувањето на глобализацијата не значи дека е можна автархија. Шокот на Трамп најавува преполовена планета, каде што едната половина ќе ја сочинуваат вазални земји, оние кои подлегнаа на ударот на Трамп, а другата оние каде што експериментите во рамките на БРИКС беа дозволени да се одвиваат.

Секоја генерација сака да верува дека е на врвот на голема историска пресвртница. Нашата генерација има лоша среќа да биде навистина на таков пресврт. Наместо да се фокусираме на карактерот на човекот во Белата куќа, би било подобро да се потсетиме дека шокот на Никсон беше многу поважен настан од самиот Никсон. Ако Никсон некогаш го преобликувал светот, правејќи го погрдо и помалку стабилно место, нема сомнеж дека Трамп е способен за истото.

(Јанис Варуфакис е економист и поранешен грчки министер за финансии. Автор е на неколку најпродавани книги. Текстот е објавен во УнХерд)