Чуму уште поезија?

Венко Андоновски, еден од најистакнатите и најчитаните современи македонски писатели, на 4 октомври учествуваше на Шеснаесеттиот меѓународен поетски и книжевен фестивал во Истанбул, Турција, со излагање на тема„Чуму уште поезија“. Тркалезната маса се одвиваше во хотелот Пера Палас, од 1892, во кој Агата Кристи го пишувала неколку месеци „Убиство во Ориент Експрес“. До ден денес и лифтот од тоа време е во употреба! 

Ви го пренесуваме во целост неговото излагање на фестивалот во Истанбул. 

„Кога ќе прашате човек кога е роден, тој ви ги кажува датумот и годината од личната карта. Тоа е целосно наивно и погрешно. Човек вистински се раѓа не во гинеколошко-акушерската клиника, туку во својот јазик. Човекот е вистински роден кога ќе влезе во битието на јазикот и ќе почне да го именува светот: јазикот е речник на имиња за нештата. Така барем тврдат филозофите како Петер Слотердијк. А јас одам и натаму: ако обичниот човек има две раѓања, едно во акушерската клиника, а друго во јазикот, поетот е трипати роден. Тој се раѓа уште еднаш во јазикот, кога ќе забележи дека јазикот „лаже“ и дека не е способен да ги именува нештата со вистинските имиња. Тогаш се раѓа во поезијата, која е негов личен јазик во настанување, која е над-јазик во однос на обичниот јазик, и кој има задача да го преименува светот и да им ги открие вистинските имиња на нештата.

            Поминаа 24 века откако јунаците на Платоновиот дијалог Кратил расправаа за тоа дали јазикот „лаже“ и дали на нештата им се дадени вистинските имиња. Во таа расправа учествуваат Хермоген, Кратил и Сократ, кој навидум нема свое мислење, туку само го „модерира“ дијалогот. Хермоген ја брани тезата дека имињата им се дадени на нештата според договор и дека не мора да личат на нештата што ги означуваат (тоа го тврди и Фердинанд де Сосир, 23 века по него), а Кратил тврди дека имињата треба да им личат на нештата што ги означуваат. Во тој свој наивизам, Кратил, на пример, вели дека „меките гласови“ како што се „М“ и „Л“ треба да се наоѓаат во зборови за меки нешта, а тврдите, како што се „К“, „Т“ или „Р“ треба да се наоѓаат во имињата на тврдите и груби нешта. Наведува и пример: зборот склеротес (кој значи токму – тврдо, затврднување) ги содржи „тврдите“ гласови: К, Т и Р, и според него е точен збор за нештото што го означува. На тоа, остроумниот Хермоген реагира со прашањето: „Но што бара и Л во зборот за тврдо, кога тој се користи за меки нешта?“. На тоа Кратил одговара дека за жал, имињата не им одговараат целосно на нештата, но би требало да им одговараат. Тоа значи дека боговите, како непогрешливи ономатурзи, им ги дале вистинските имиња на нештата, ама луѓето ги расипале од многу употреба, како што расипале и сè што добиле од боговите.

Отприлика 22 века по ова тврдење дека на јазикот му е потребна „корекција“, Стефан Маларме и неговите следбеници- симболисти излегуваат со тезата дека поезијата е тој коректив на јазикот и дека само поезијата може да им ги врати вистинските имиња на нештата. Според тоа, таа се стреми кон божјите, вистински имиња на нештата, и затоа е божествена работа, без која овој свет не може.

            И навистина, во христијанскиот свет (кој мене ми е близок), во кој се палат свеќи за умрените, дали е поточно да се каже „Свеќата гори и се топи во ситни восочни капки“ или „Свеќата плаче со жешки солзи?“ Првото е обичен јазик, второто е метафора, а метафората е почеток на поезијата. Изгледа дека метафората е повистинита слика од онаа што ја создава обичниот јазик.

            Ако овој свет не може без поезијата затоа што таа потсетува на еден божествен, совршен и за жал изгубен свет, ако таа е стремеж кон божествената совршеност, тогаш прашањето „Чуму поезија денес?“ е бесмислено. Но, ако светот се погледне не од божествена, туку од човечка перспектива, прашањето станува мачно и егзистенцијалистички неподносливо. Не е ли бесмислено некој да „везе рими“ и да брои слогови во стихот во еден суров свет со војни, во кој и деца гинат без да бидат виновни ама баш за ништо, а најмалку за тоа што се деца на своите родители кои му припаѓаат на некој народ, кој пак е омразен од некој друг народ? Не е ли тоа цинизам – да бидеш поет, да се играш со зборови во еден таков свет во кој фучат куршуми и гранати, а бајонети се зариваат во човечко месо и прска крв? Зборот крв не може да истече, зборот куршум не убива, зборот граната не парчосува, ама нештата што се означени со тие зборови – можат. Не е ли велам, цинизам некој да се игра со зборови додека друг гине од стварноста?

            Мислам дека сепак, не е. Поезијата му треба на светот, затоа што светот уште не е именуван како треба, со вистинските имиња. На пример, сè уште постојат зборови како „непријател“, зборови кои не ја одразуваат суштината на нештото што го означуваат, зборови кои не личат на нештата што ги означуваат. Зборот непријател не е точен: тој треба да се именува како оној кој уште не ми станал пријател. Или, непријател би требало да се именува, поетски како „душа моја сродна непрогледана“. Знам дека со преименувањето на нештата светот нема да се смени, дека војните нема да престанат (зашто оние кои ги водат ги водат за тие да добијат пари, а не за нештата да добијат нови имиња), ама поезијата останува силна совест на светот. Таа преименувајќи го светот, може и да опоменува, да храбри и да лекува. Ќе дадам еден пример за лечебноста на поезијата од еден роман, и нека тоа не ве збунува, зашто за мене поезијата е праматерија и на прозата и на драмата, нивна основна состојка. Секој роман и секоја драма се прво поезија: колку е тоа видливо, тоа е друго прашање.

            Били Пилгрим, главниот лик во Кланица Пет на Курт Вонегат е американски војник кој бил заробен и затворен во истоимената германска кланица во Дрезден како заробеник. Германците се надевале дека Американците нема да го бомбардираат градот во кој се заточени илјадници американски војници. Но војната не признава никаква логика, а најмалку хуманост: градот е бомбардиран, што значи дека тој што бомбардира ги жртвува и своите војници, само за да го уништи непријателот (повторно тој ужасен, погрешен збор). Били Пилгрим носи тешка траума: иако преживува, тој ноќе се буди во пот сонувајќи ја сликата кога гранатата паѓа во кланицата и кога го разнесува телото на неговиот најдобар другар. Од најдобриот другар остануваат само дамки на ѕидот. Од таа морбидна слика која ја сонува секоја ноќ, тој се спасува (и се лекува!) со еден вид поетско преименување на настанот, односно со поезија која може да го врати времето наназад, како филмска лента кога се враќа назад. И, тој замислува дека времето тече назад: оние дамки на ѕидот се враќаат и се собираат во телото на неговиот другар (тоа се исцелува), гранатата лета низ покривот кон небото, влетува во авионот што ја испуштил, а авионот се движи наназад кон аеродромот од кој полетал, се приземјува и пилотот движејќи се наназад го напушта авионот. Времето тече од напред кон назад, војната не е ни почната. Тоа е принципот и на поезијата: таа е времеплов што може да нè врати наназад, пред несреќата: впрочем, поезијата е најчесто сеќавање на минатото, а особено кога е љубовна. А Едгар Алан По тврдеше дека поезијата треба и така да се пишува, од крајот кон почетокот: поетот прво треба да го види крајот, па потоа да реши како ќе почне.

            Кога генералите би биле поети, би морале, исто така, прво да го видат крајот, па веројатно, кога би го виделе ужасот, би ја почнале својата војничка „песна“ на сосема друг начин.

            За таа утеха и лечебност на поезијата пишуваат сите големи и ако не големи, тогаш вистински поети. Така, кога на пример, мојот пријател и поет, Ерол Туфан, ќе ги запише следниве стихови, тој ја покажува таа голема лечебна моќ на големата поезија:

Копам стари зборови

во старите книги

во градската библиотека или

кај букинистите крај Вардар (…)

Калапам изрази

од старите професори

или од дедо и баба

Зборови пред умирање

Оздравувам од својот говор.

            По ова, на прашањето чуму уште поезија? за мене има само еден одговор, што го наоѓам и во песната на Ерол Туфан. За да оздравиме. За здравје на човештвото, кое е болно токму затоа што не гледа дека е болно. Поезијата е лек за душата, ама и за нејзиното слепило. Затоа поезија, и не само денес, туку и утре, и во вечни векови“.