Бруталните убиства на жените во Западен Балкан предизвикаа голема тревога

БЕЛГРАД – Маж во Босна ја уби сопругата и го пренесуваше убиството во живо на Инстаграм. Во соседна Србија, 27 жени беа убиени во родови напади оваа година, и покрај напорите да се подигне свеста и да се смени трендот. Активистите во Косово велат дека насилството врз жените таму е „национална вонредна состојба“.

Низ Западен Балкан, жените се малтретирани, силувани, тепани и убиени, често од нивните партнери и откако постојано го пријавувале насилството до властите. Регионот е цврсто конзервативен, со вековна традиција на машка доминација, но проблемот се зголеми по војните во 1990-тите и политичките, економските и социјалните кризи кои опстојуваат по завршувањето на конфликтите.

Како одговор, женските групи во регионот организираа протести за да го привлечат вниманието на јавноста и да бараат акција. Тие поставија линии за помош и прифатилишта за жени. Но, активистите ги обвинуваат властите што не постапиле поодлучно за да ги заштитат жените и да се спротивстават на културата на неказнивост.

Јавноста во Босна и во поширокиот регион беше брутално потресена во реалност во август, кога жена во североисточниот босански град Градачац беше застрелана во главата од нејзиниот поранешен партнер, во видео во живо на Инстаграм.

Убиството беше „толку страшно и толку трагично“ што беше „отворање очи“, рече Јадранка Миличевиќ, од групата „Цуре“.

Во Западен Балкан, повеќето земји донесоа закони и регулативи за борба против насилството врз жените, но имплементацијата останува некохерентна, велат активистите.

Босна, на пример, беше меѓу првите земји што ја ратификуваа Истанбулската конвенција на Советот на Европа за насилство врз жените, но проблемот оттогаш само се зголеми, рече Миличевиќ.

„Насилството врз жените и семејното насилство се глобален феномен. Ги има насекаде, но одговорот на државата на насилството е клучното прашање“, вели Вања Мацановиќ, од Автономниот женски центар во Србија. „За жал, она што го гледаме овде (на Балканот) е дека насилството е одобрено. Тоа е модел на однесување што не е доволно осуден во јавноста“.

„Ги потпишавме сите релевантни меѓународни декларации, резолуции и конвенции, но нивната примена е сомнителна“, рече Миличевиќ. „Премногу луѓе сè уште го доживуваат (семејното) насилство како приватно прашање, приватна работа меѓу две лица. Тие не разбираат дека тоа е социјален проблем“.

Набљудувачите ги наведуваат благите казни на Босна за насилство и убиства на жени како еден од клучните проблеми. Во извештајот од 2022 година на ГРЕВИО, експертско тело за следење на спроведувањето на Истанбулската конвенција, се вели дека ваквите судски практики поттикнуваат „чувство на неказнивост“ што силно го чувствуваат и сторителите и нивните жртви.

Само еднаш убиец е осуден на максимум 40 години во случај кога жртва била жена, рече Миличевиќ. Вкупно 65 жени се убиени во изминатите 10 години, а пет преживеале обиди за убиства во земјата со 3,3 милиони жители, покажуваат локалните податоци.

Слична е ситуацијата и во Косово, уште едно високо патријархално и машко ориентирано балканско општество. Таму, силувањето на 11-годишно девојче минатата година од страна на пет напаѓачи предизвика улични протести со барање за безбедност на жените, што доведе до оставка на началникот на полицијата.

Но, демонстрантите повторно излегоа на улиците подоцна во 2022 година, лути поради двете убиства во главниот град Приштина. 63-годишна наставничка по географија била убиена од сопругот со секира, додека бремена жена била следена надвор од болница од нејзиниот сопруг, кој ја убил додека чекала да се породи.

Вкупно 66 жени се убиени од партнери или сопрузи од 2000 година во Косово, земја со 2 милиони жители, додека само еден сторител е осуден на доживотен затвор, покажува официјалната статистика.

Српскиот активистка Мацановиќ смета дека дел од проблемот е што „институциите не се сметаат за одговорни“ и нема последици за грешките во постапувањето со случаите. Ова ги обесхрабрува жените да се обратат до државата за помош, особено во помалите заедници, додаде таа.

„Немаме добро структуриран систем на одговорност за секој професионалец за погрешна постапка, поточно недостаток на акција“, рече таа. Ретко се случува полицајци, социјални служби, обвинители или судски службеници да одговараат доколку се направат грешки и една жена подоцна биде убиена.

Соочена со напливот на насилство и убиства на жени, Србија во 2017 година почна да спроведува посебен закон за продлабочување на соработката меѓу агенциите, преземање итни мерки против напаѓачите и формирање локални работни групи за спречување на насилството.

Српскиот министер за човекови и малцински права Томислав Зигманов вети дополнителни напори на неодамнешниот состанок во главниот град Белград, по повод глобалната кампања за борба против насилството врз жените. Зигманов повика на соработка со организациите на теренот за спречување насилство и следење на казнениот процес.

„Мораме да имаме и граѓански организации како партнери кога станува збор за создавање толерантно општество на меѓусебно почитување и разбирање“, рече тој.

Во Косово, Министерството за правда испраќаше СМС пораки за предупредување за насилство и ги повикува жените да пријават напади. Врвните функционери таму јавно повикаа на построги казни за сторителите и ги критикуваа практиките од минатото.

„Потребно ни е целиот правосуден систем да даде приоритет на случаите на насилство врз девојчињата и жените“, рече премиерот Албин Курти на конференцијата во вторникот насловена „Обединети против насилството – доста е!“ Курти наведе „случаи кога криминалците се ослободуваат и злосторствата се повторуваат уште полошо од првиот пат“.

Босна, исто така, донесе закон за спречување на семејно насилство пред неколку години и властите ветија дека ќе направат повеќе. Но, во општествата кои минаа низ војни, каде што економиите и институциите се распаднаа, и каде што етничките, политичките и социјалните поделби често се поттикнуваат од властите наместо да им се спротивставуваат, само законските измени не се доволни, велат експертите.

Насилството опстојува и ќе продолжи, смета Весна Станоевиќ, која води синџир на безбедни куќи за жени во Србија. „Понекогаш примаме жени кои се толку силно тепани што не можат да одат или да ја движат главата, кои дошле откако биле во болница, кои се пред породување, имаат стомачни повреди“, рече таа.

Во моментов, повеќе од 40 жени и деца престојуваат во засолништата што ги води нејзината организација, рече таа. „Во моите 32 години работа, не сум забележала опаѓање на насилството. … Понекогаш има повеќе, понекогаш помалку, но генерално секогаш толку“.

Во едно од засолништата, една 26-годишна жена во интервју изјави дека решила да го напушти партнерот кога забележала модринки и на нивното бебе. Жената, која не сакаше да го каже своето име од безбедносни причини, рече дека нејзиниот партнер постојано ја силувал, ја тепал и гушел, а неа и бебето ги држела заклучени во нивниот стан со часови.

По излегувањето жената завршила во болница со повреди на градниот кош и набиеници. Мажот сега е приведен. „Последното (тепање) беше навистина лошо“, рече таа. „Знаев дека ако се повтори, ниту јас ниту бебето нема да останеме живи“. (АП)